Alevi Cem Ritüellerinin Sınıflandırılması Sorunu ve Yeni Bir Sınıflandırma Önerisi

55 Alevi Cem Ritüellerinin Sınıflandırılması Sorunu ve Yeni Bir Sınıflandırma Önerisi Gelenek, Görenek ve İnançlar ezoterik yapısı göz önünde bulundurulduğunda kaçınılmaz ve oldukça doğal bir durumdur. Alevi inanç sisteminde, yörelere ve ocaklara bağlı olarak çeşitlilik gösteren yola giriş ritü- elleri, bir kereye mahsus gerçekleştirilen ritüellerdir. Bazı ocaklarda ve topluluklarda “Oğlan İkrarı (Kuşanma)”, “Kız İkrarı”, “Musahip İkrarı”, “Aşinalık”, “Peşinelik” ve “Çiğildeşlik”, “Baş Tapşırma”, “Çekideh”, “Çesbideh” gibi birden fazla yola giriş ritüelinin görülmesi, topluluğun kendi içerisinde dinî ve sosyal makam ve statülerin değişikliğini içeren iç içe inanç halkalarının mevcut olmasıyla ilgilidir. 31 Bu iç inanç halkaları, bireyin “Şeriat”, “Tarikat”, “Marifet” ve “Hakikat” adı verilen dört kapıdan geçerek insan-ı kâmil olma sürecindeki olgunlaşmasını sağlayan seyr ü sülûkündeki ma- kamların ritüelik ve kurumsal adlandırmalarıdır. Her bir ritüel, farklı bir makam ve statüye geçişi simgelediği için, aynı yola giriş ritüelinin birden fazla tekrar edilmesi durumu söz konusu değildir. Yola giriş ritüelleri ya da geçiş ritüelleri başlığı altında gruplandırabileceğimiz ritüellere farklı yöre ve ocaklar ile Alevi topluluklar içersinden çok sayıda örnek vermek mümkündür: İran’daki Ehl-i Hak (Yaresan) adı verilen Alevi toplulukları arasında yeni doğan çocuğun kırkı çıkmadan gerçekleştirilen ve mensubu olduğu topluluğun yoluna girişini simgeleyen “Baş Tapşırma Cemi”; yine İran’daki Kırklar Ocağı’nda belirli bir yaşa ve olgunluğa gelen çocukla- rın artık cem halkasına alınması ve topluluğun diğer ritüellerine katılabilmesini sağlamak ama- cıyla düzenlenen “Baş Tapşırma Cemi”; Anadolu ve Balkanların birçok yöresinde ve ocağında gerçekleştirilen “Musahip Kurbanı Cemleri”; Diyarbakır’da on iki ayrı Alevi ocağının tamamında uygulanan ve aklı baliğ olan erkek çocuklarının yola girişi sırasında gerçekleştirilen “Kuşanma/ İrşat” 32 ritüeli ve Tahtacı Alevi toplulukları tarafından düzenlenen “Oğlan İkrarı” (Erkek İkrarı), “Kız İkrarı” (Kadın İkrarı) ve talibin yoldaki olgunluğuna göre aşamalı olarak iç inanç halkalarına ka- bulü amacıyla gerçekleştirilen “Aşina”, “Peşine” ve “Çiğildeş” cemleri bu gruptaki cem ritüellerine örnek olarak verilebilir. Irak’da Musul çevresinde yerleşik bulunan Alevi topluluklardan Şebekler tarafından gerçekleştirilen “Yol İkrarı Cemleri” ve “Musahip Cemleri” ile İran Ehl-i Hak toplulukları tarafından gerçekleştirilen “Şart-ı İkrar (Kardeşlik-Kız Kardeşlik Akdi) Cemi”, “Çekideh” (toplu- luk mensubunun yola kabulü) ve “Çesbideh” (topluluk dışından bir bireyin yola kabulü) ritüelleri yola giriş ritüelleri sınıfında yer alır. 33 Veli Baba Ocağı’na mensup Alevi toplulukları arasında gerçekleştirilen “Dedelik (Taç) Kurbanı Cemi”ni de bu kategori altında sınıflandırabiliriz. 34 Yine Bektaşiliğin Babagân kolunda düzenlenen “Dervişlik Erkânı”, “Halife Baba Erkânı” gibi ritüeller ile Balkanlarda yerleşik Alevi topluluklarının gerçekleştirdiği “Baş Okuma Cemi” ve “İkrar Cemleri” de bu kategoriye girer. 35 31  Burada yer verdiğimiz cem ritüellerinden “Aşinalık”, “Peşinelik” ve “Çiğildeşlik” ritüelleri Tahtacı Alevileri tarafından gerçekleştirilen ritüelleridir. “Baş Tapşırma”, “Çekideh” ve “Çesbideh” adlı cem ritüelleri ise İran’da yerleşik bulunan Alevi topluluklarından Ehl-i Haklar tarafından icra edilen yola giriş cemleridir. 32  “Kuşanma/İrşat Ritüeli” hakkında bilgi için bk. Akın, a.g.e. , 231-240. 33  İran’da yerleşik bulunan Alevi topluluklarından Ehl-i Haklar ve Kırklar Ocağı mensuplarının gerçekleştirdiği ritüeller hakkındaki bilgiler, bölgede yaptığımız saha çalışmalarına dayanmaktadır. Bu çalışmalarımızda uzun yıllardan beri desteğini esirgemeyen ve bize rehberlik eden Tambur Üstadı Yashar Behnoud’a hasseten teşekkür ederim. 34  “Dedelik (Taç) Kurbanı Cemi” hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Ersal, 2015, a.g.e., 291-298. 35  Balkanlarda gerçekleştirilen cem ritüelleri hakkında bilgi için bk. Hakkı Saygı, Alevi-Bektaşi İnanç Sistemi ve Erkânları. İstanbul: Dosteli YardımEğitim ve Kültür Vakfı Yayınları-2, 2015: 193-325; Refik Engin, Trakya ve Balkanlarda Bektaşilik ve Bektaşî Sürekleri . Köln: Alevi Bektaşi Kültür Enstitüsü Yayınları, 2014.