Alevi Cem Ritüellerinin Sınıflandırılması Sorunu ve Yeni Bir Sınıflandırma Önerisi

47 Alevi Cem Ritüellerinin Sınıflandırılması Sorunu ve Yeni Bir Sınıflandırma Önerisi Gelenek, Görenek ve İnançlar birbirinden farklı kategorilerde sınıflandırmalara tabi tutularak incelenmesine neden olduğu görü- lür. Ancak, Alevi inanç sisteminin sahip olduğu bu ritüelik çeşitliliğin dikkatli bir inceleme ve tasnif sonucunda, bir anlamda, belli kategorilerde birbirleriyle eş ritüellerden (versiyonlardan) ya da bir ritüelin tipik formundan biraz daha uzaklaşmış olan çeşitlemelerinden (varyantlardan) oluşan ya- pılara sahip olduğunu söylemek mümkündür. 8 Alevi cem ritüellerinin yapısal bakımdan farklılıkları ile kültürel zenginlik ya da çeşitlilik diye adlandırabileceğimiz özellikleri hakkında çalışmamızın ilerleyen kısımlarında örneklerle ayrıntılı bilgi vereceğiz. Alevi inanç sistemine ait ritüeller hakkında bugüne kadar gerçekleştirilen çalışmaların bü- yük çoğunluğunda yapılan sınıflandırmaların, Alevilik genelinde ritüellerin değişmeyen ve ana iskeletlerini oluşturan sabit özelliklerinden ziyade, yörelere ve ocaklara bağlı olarak değişiklik gösteren ve ritüelik çeşitlilik ya da zenginlik olarak ifade edebileceğimiz özelliklere göre gerçek- leştirildiği görülmüştür. Bu durum da Alevi inanç sisteminin heterojen ve senkretik yapısından kaynaklanmaktadır. Bazı araştırmacılar ise bu ritüelleri “cem”, “erkân”, “inanç” ve “ibadet” gibi genel kavramlar çerçevesinde, herhangi bir sınıflandırmaya tabi tutmaksızın, bu kavramlardan oluşan başlıklar altında ele almışlardır. Yine bir kısım araştırmacılar ise ritüelleri kendi tespitleri doğrultusunda, önem sırasına ya da üzerinde çalıştıkları yöre veya ocaktaki güncel durumlarına göre sınıflandırmışlardır. 9 Bu nedenle, Alevi inanç sistemine ait ritüellerle ilgili geneli kapsaya- bilecek ortak bir sınıflandırma yerine, birbirinden farklı birçok sınıflandırma ortaya çıkmıştır. Bu durum da bazen Alevi inanç sisteminin sahip olduğu ritüellerin çok fazla değişkenlik gösterdiği ve birbirinden bağımsız olduğu bazen de inanç merkezli tek ritüelin cem olduğu yanılgısının oluşma- sına ve diğer ritüellerin cemden bağımsız olduğunun düşünülmesine yol açmıştır. Dolayısıyla da inancın ritüelik yapısının sistemli bir tasnif üzerinden analiz edilmesi zorlaşmıştır. 8  Halk bilimi araştırmacıları tarafından türlere ait metinlerin birbirleriyle ilişkilerinde, benzerliklerinde ve ayrımında kullanılan, “varyant” (çeşitleme) ve “versiyon” (eş metin) terimlerinin aynı şekilde ritüellerin birbirleriyle olan ilişkilerinde, benzerliklerinde ve ayrımlarında da kullanılmasının uygun olacağı kanaatindeyiz. Bu tartışma konusu çalışmamızın kapsamı dışında kaldığından burada ayrıtntılı olarak üzerinde durulmayacaktır. “Varyant” (çeşitleme) ve “versiyon” (eş metin) terimleri hakkında bilgi ve öneriler için bk. Öcal Oğuz, “Türk Dünyası Folklorunda Yeni Yöntem Arayışları”. Milli Folklor S. 33, 1997: 3-8; Öcal Oğuz, “Türk Halkbilimi Çalışmalarında Eş Metin (Varyant) ve Benzer Metin (Versiyon) Sorunu”. Milli Folklor S. 42, 1999: 2-5; Ekici, 2013, a.g.e ., 12; Metin Ekici, “Halk Bilimi Çalışmalarında Metin (Text), Doku (Texture), Sosyal Çevre ve Şartlar (Konteks) İlişkisinin Önemi”. Milli Folklor S. 39, 1998: 25-34. 9  Cem ritüelleri hakkında yapılan farklı sıralama ve kısmî sınıflandırma denemelerinin başlıcaları için bk. Yusuf Ziya Yörükan. Anadolu’da Alevîler ve Tahtacılar. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2006: 301-352; Mehmet Eröz, Türkiye’de Alevilik Bektaşilik. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990: 96-147; Nejat Birdoğan, Anadolu’nun Gizli Kültürü Alevilik . İstanbul: Berfin Yayınları, 1994: 231-380; Mehmet Yaman, Alevilikte Cem . İstanbul: Can Yayınları, 2003; Fuat Bozkurt, Aleviliğin Toplumsal Boyutları . İstanbul: Tekin Yayınları, 1993: 169-218; Ali Yaman, Alevilik ve Kızılbaşlık Tarihi . İstanbul: Nokta Kitap, 2011: 209-238; Piri Er, Geleneksel Anadolu Aleviliği. Ankara: Ervak Yayınları, 1998: 11-82; Piri Er, Yaşayan Alevilik . Ankara: Barış Kitap, 2014: 93-202; Mehmet Ersal, Veli Baba Sultan Ocağı. Köln/Almanya: Alevi-Bektaşi Kültür Enstitüsü Yayınları, 2015: 90-315; Mehmet Ersal, Alevilik: Kavramlar ve Ocak Sistemi Çubuk Havzası Örneği . Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları 2016: 197-485; Halil İbrahim Şahin, Çepniler Tarih İnanış ve Halkbilimi . Ankara: Altınpost Yayınları, 2013: 124- 150; Ali Selçuk, Tahtacılar Mersin Tahtacıları Üzerine Bir Araştırma . İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2005: 93-142, 167-172, 189-200; Krisztina Kehl-Bodrogi, Kızılbaşlar/Aleviler . çev. Oktay Değirmenci ve Bilge Ege Aybudak, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012: 149-181; Nilgün Çıblak Coşkun, “Anadolu Alevilerinde Cemler ve Bu Cemlerin Sosyokültürel Hayattaki İşlevleri”. Folklor/Edebiyat Dergisi , C. 20, S. 78, 2014/2: 9-28.