Alevi Cem Ritüellerinin Sınıflandırılması Sorunu ve Yeni Bir Sınıflandırma Önerisi

48 Bülent AKIN T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı Aynı ritüelin yörelere ve ocaklara bağlı olarak gösterdiği birtakım şekil ve içerik farklılık- larından oluşan ritüelik/kültürel çeşitliliği Musahip Kurbanı Cemi’nde gerçekleştirilen bazı uygu- lama ve kullanılan malzemelerden bir örnekle açıklayabiliriz. Musahip Kurbanı Cemi’nde erkân hizmetleri sırasında, musahip olmaya aday dört talibin “Musahiplik Kefeni”nin altına dizilişi sıra- sında, bazı yörelerde veya ocaklarda erkekler yan yana dururken bazılarında bir erkek bir kadın şeklinde bir sıralama yapıldığı görülür. Yine bazı ocaklarda mürebbi de musahiplik kefeninin al- tına girerken bazılarında dışında durur ya da mürebbi bu uygulamaya hiç eşlik etmez. Bu erkân hizmeti sırasında kullanılan kefen adı verdilen örtü de çoğunlukla beyaz olmakla birlikte, kimi zaman yeşil olduğu da görülmektedir. Yine “Tarik” ya da “Erkân Ağacı/Değneği” adı verilen ve inanç meunsupları tarafından kutsiyet atfedilen değnek de ocaklara ya da yörelere bağlı olarak üç, beş, yedi ya da on iki boğumlu olabilmektedir. Çerağ hizmeti sırasında geleneksel ocağa ya da yöreye özgü çerağ dışında, kandil, gaz lambası ya da mum kullanılabilmektedir. İcra edilen semahlar ocak ve yörelere göre icra şekli ve süresi bakımından çeşitlilik göstermektedirler. Ancak yukarıda da belirttiğimiz gibi tüm bu hususlar, ilgili cem ritüelinde icra edilen hizmetlerin ritüeldeki konumunu, icra bağlamını, amacını, ana iskeletini (yapısını) ve işlevlerini değiştirmemektedir. Bu farklı uygulamalar, içerik ve şekil özellikleri bakımından ritüellerin yapısal bir değişime uğraması- na yol açmamış, yalnızca bu iki hususta kültürel bir zenginlik ve çeşitlilik oluşmasını sağlamıştır. Bu konuya doğrudan yöre ve ocaklardaki uygulamalar üzerinden de birçok örnek verme- miz mümkündür. Bazı cem ritüelleri içerisinde gerçekleştirilen hizmetlere verilen isimlerin, icra biçimlerinin ya da bu cemlerde kullanılan malzemelerin yöre ve ocaklara göre farklılık gösterdiği görülebilir. 10 Örnek vermek gerekirse Diyarbakır yöresinde yerleşik bulunan Musa-yı Kazım, Ağu- içen, İmam Zeynel Abidin ya da Dede Garkın ocakları mensupları ile Malatya, Elazığ, Tunceli, Adıyaman ve Gaziantep’te yerleşik bulunan aynı ocak mensupları karşılaştırıldığında, Musahip Kurbanı Cemi’nde hizmetlere verilen isimlerin, icra biçimlerinin ya da bu cemlerde kullanılan mal- zemelerin bazılarının birbirinden farklı olduğunu görürüz. Aynı durum, farklı adlarla anılan ocaklar için de geçerlidir. Alevi inancına mensup topluluklar arasında gerçekleştirilen herhangi bir ceme ait hizmetlerin icra biçimlerinin, adlandırmalarının ve icra sırasında kullanılan malzemelerin Ku- reyşan Ocağı, Veli Baba Sultan Ocağı, Şücaeddin Veli Ocağı, Hacı Ali Turabi Ocağı, Battal Gazi Ocağı, Şeyh Ahmed Dede Ocağı, Teslim Abdal Ocağı, Şah İbrahim Veli Ocağı, Seyyid Ali Sultan Ocağı, Ağuiçen Ocağı vb. gibi daha birçok ocak arasında bu bakımdan farklılıklar göstermesi mümkündür. Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus, bu yüzeysel farklılıkların, hiçbir za- man cem ritüellerinin ve söz konusu hizmetlerin gerçekleştirilme amacını, işlevsel özelliklerini, cem ritüelinin ana iskelet yapısını (yapısal özelliklerini) ve icra bağlamını değiştirmediğidir. Bunun da ötesinde birçok araştırmacı tarafından farklılık olarak nitelendirilen bu hususiyetlerin, Alevi inanç sistemi içerisinde farklılıktan öte çeşitlilik ve zenginlik olarak kabul edildiği görülür. Nitekim Alevi inanç sistemi, ocaklar ve yöreler arası bu ritüelik çeşitliliği “yol bir, sürek binbir” sözüyle açık- lar. “Sürek” sözcüğü, en kısa ifadeyle “yolun sürdürülme/uygulama biçimi”dir. Dolayısıyla sürekte 10  Farklı Alevi ocakları tarfından gerçekleştirilen cemlerde, tarihî süreç içerisinde bilhassa göçlerin de etkisiyle zaman zaman ritüelik anlamnda etkileşim olması kaçınılmazdır. Bu durum, cemlerin yapı, işlev ve bağlam özelliklerini etkilemediği gibi, bu ritüelerin tasnifi hususunda da bir farklılığa yol açmamamaktadır. Söz konusu ritüelik etkileşime örnek teşikil edebilecek bir çalışma için bk. Mehmet Ersal, “Alevi İnanç Sisteminde Ocaklar Arası Ritüelik Senkretizm”. Prof. Dr. Fikret Türkmen Kitabı, edt. Alimcan İnayet, Zeki Kaymaz. İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi, 2012: 209-218.