Alevi Cem Ritüellerinin Sınıflandırılması Sorunu ve Yeni Bir Sınıflandırma Önerisi

49 Alevi Cem Ritüellerinin Sınıflandırılması Sorunu ve Yeni Bir Sınıflandırma Önerisi Gelenek, Görenek ve İnançlar çeşitlilik ve zenginlik olması kaçınılmazdır. Ancak araştırmacıların zaman zaman sürek içerisin- deki farklılıklar olarak kabul ettiği bu çeşitlilik, cemin yapı, içerik ve işlev özelliklerini değiştirmez. Örnekleri arttırmak gerekirse, bir ocakta cem ritüeli, çerağ (delil) hizmetiyle başlarken, bir başka ocakta ilk hizmet, süpürge hizmeti olabilir ya da bir ritüel içerisinde gerçekleştirilen bir hizmet diğer bir ocakta aynı ritüel içerisinde uygulanmayabilir, aynı yapısal bölüm içerisinde uygulama sırası değişebilir, birden fazla kez tekrar edebilir veya başka bir isimle adlandırılabilir. Aynı yapı- sal kategori/bölüm içerisinde bulunan, aynı görevi üstlenen ve aynı anlamı içeren hizmetler, bu- lundukları yapısal bölüm içerisinde yer değiştirebilirler. Farklı yapısal grupta yer alan hizmetler ise birbirleriyle yer değiştirmez ve ritüelin ana iskeletini oluşturan yapısal bölüm sıralamasına her za- man bağlı kalırlar. 11 Cem ritüellerinin, yörelere ve ocaklara bağlı gösterdiği çeşitliliğe, hizmetlerin mitik olarak kurucu pirlerinin değişen kişilere atfedilmesinden de bir örnek verebiliriz. Bir ocak ya da yörede zâkirlik hizmetinin piri İmam Cafer-i Sadık iken, bir diğerinde Bilal-ı Habeş ya da Ceb- rail olabileceği gibi, bazı ocak ve yörelerde zâkirlik ile dedelik hizmetleri birlikte de icra edilebilir. Alevi cem ritüelleri ile ilgili bu örneklerin sayısını çoğaltmak mümkündür. Burada asıl üze- rinde durulması gereken husus, ocaklar arası bu sürek farklılıklarının Alevi inanç sisteminin temel ritüelleri olan cemlerin yapısal, işlevsel ve bağlam özellikleri bakımından bütüncül olarak tasnifine etki edebilecek düzeyde olmadığıdır. Dolayısıyla cem ritüelleri hakkında yapı, işlev ve bağlam özellikleri dışında, ocaklar arası ritüelik çeşitlilikler üzerinden yapılacak olan sınıflandırmaların, geneli düşündüğümüzde, ritüellerin incelenmesi ve analizi hususlarında yeni sorunlar ortaya çı- karması kaçınılmazdır. Elbette bu ritüelik ya da kültürel çeşitlilik ve zenginlik ayrıntılı olarak yapı- lacak alt sınıflandırmalarda, belli sayıda ocak ya da yöreyle sınırlandırılmış çalışmalarda işlevsel olacaktır. Ancak İran’dan Balkanlar’a kadar uzanan coğrafyada yaşayan Alevi inancına mensup tüm toplulukların cem ritüellerinin yapı, işlev ve bağlam özellikleri göz önünde bulundurulduğunda bellirli bir sınıflandırmaya tabii tutulabileceği de aşikardır. Ayrıntı ve sınırlandırma içeren daha özel çalışmalarda kullanılacak sınıflandırmaların da geneli kapsayacak kapsamlı bir tasnif altında yapılması, Alevi cem ritüellerinin birbiriyle ilişkilerinin sistemli bir biçimde anlamayı ve anlatmayı her bakımdan daha kolay kılacaktır. Yukarıda sözünü ettiğimiz geneli kapsayan bir sınıflandırma ile ilgili tespit ve önerilerimize geçmeden önce bazı önemli hususları belirtmek için tekrar Alevi cem ritüellerine dönecek olur- sak, Buyruk nüshalarında ve Aleviliğin diğer yazılı kaynaklarında, ritüellere katılabilmenin ilk şartı ikrar vermek, yani yola girmek olarak açıklanır. Dolayısıyla inanç mensubu, ilk olarak belli koşul- ları yerine getirerek “yola giriş” (inisiyasyon) ritüellerine katılır. Buyruk’taki ifadeyle ikrar vermeyen ve yola girmeyen kişi “talip”, yani “yol oğlu” sayılmaz. 12 Talip olmayan kişi ise yoldan ve yolun hiçbir ritüelinden sorumlu değildir. Alevi inanç sisteminde yola giriş ritüellerinin, ocakların sürekle- rine bağlı olarak aşamalı bir biçimde gerçekleştiği görülür. Bu durum, topluluğun bireye inançsal ve sosyal alanlarda yeni statü getiren iç inanç halkalarına sahip yapısından ve her iç inanç hal- 11  Cem ritüellerini oluşturan hizmetler ve bu hizmetlerin oluşturduğu yapısal bölümler hakkındaki yapısal çözümleme ve şema önerimiz için bk. Akın, a.g.e., 453-468. 12  Talip olmanın koşulları ve bireye yüklediği sorumluluklar hakkında Buyruk nüshalarında geniş bilgi mevcut olduğu gibi, “talip” kavramı hakkında özel bir bölüm de vardır. Konuyla ilgili olarak farklı Buyruk nüshalarından derlenen çalışmalar için bk. Sefer Aytekin (drl.), Buyruk. Ankara: Emek Basım/Yayınevi, 1958: 12-17; Fuat Bozkurt (haz.), Buyruk İmam Cafer-i Sadık Buyruğu. İstanbul: Kapı Yayınları, 2013: 64- 73. Doğan Kaplan, (haz.), Erkânnâme 1 . Ankara: Türk Diyanet Vakfı Yayınları, 2014: 26-34.