Alevi Cem Ritüellerinin Sınıflandırılması Sorunu ve Yeni Bir Sınıflandırma Önerisi

51 Alevi Cem Ritüellerinin Sınıflandırılması Sorunu ve Yeni Bir Sınıflandırma Önerisi Gelenek, Görenek ve İnançlar görülür. Örneğin erkek çocukları doğduktan kısa bir süre sonra vefat eden ve bu sebepten erkek çocuk sahibi olamayan ailelerin, yeni doğan erkek çocuklarının hayatta kalmasını sağlamak için bağlı bulundukları ocak dedesi tarafından “Yakadan Geçirme” ritüelinin gerçekleştirilmesi, dede- nin ve ailenin ikrarlı olması ve düzenli olarak yıllık görgüsünü yaptırmış olmaları şartıyla mümkün- dür. 13 Sadece dede açısından düşünüldüğünde bile, ikrarsız ya da yıllık görgüsünü yaptırmamış bir ocak mensubu dedelik yapamayacağından dolayı, bu kimsenin ritüele katılması ya da ritüeli gerçekleştirmesi mümkün değildir. Yakadan Geçirme ritüeli örneğinde olduğu gibi bu tip ritüeller, mitik olarak kutsal zamanda sorunun ilk oluşum zamanına ve mekanına giderek ortaya çıkan so- runları çözme ya da sorun ortaya çıkmadan önlem alma şeklinde farklı bir kategori içerisinde yer alırlar. Bu tip ritüellerin gerçekleştirilmesi için belli bir olgunluğa erişip bir aşama ya da statüden diğerine geçiş ya da yeni bir sosyal ve dinî gruba dahil olma ve belli bir takvime bağlı uygulanma gibi kıstaslar söz konusu değildir. 2. Alevi Cem Ritüellerinin Sınıflandırılması Yapı, işlev ve bağlam özellikleri bakımından ayrı ayrı incelenip farklı kuramsal bakış açı- larıyla analiz edilebilecek nitelikte olan cem ve ona bağlı diğer hizmetlerin, bu özelliklerinden herhangi biri üzerinden sınıflandırılması yerine, daha bütüncül bir yaklaşımla sınıflandırılmasının bilimsel açıdan daha tutarlı ve yararlı olacağı kanaatindeyiz. Nitekim Alevi inanç sisteminin de ritüelleri, sahip olduğu sözlü ve yazılı gelenek içerisinde benzer bir sistemle sınıflandırdığını gör- mekteyiz. Bu anlamda, inanç sisteminin geneline baktığımızda ikrar ve birey merkezli gerçekleş- tirilen yola giriş ritüelleri ile topluluk merkezli, belli bir takvime bağlı ve periyodik olarak gerçekleş- tirilen ritüellerin ya da herhangi bir sorunu önlemeye veya gidermeye yönelik icra edilen ritüellerin aşamalı olarak belirli bir sistemle birbirlerine bağlı olarak gerçekleştirildikleri görülür. 14 Alevi inan- cı, yol/erkân adı verilen sistem çerçevesinde, inanç merkezli ritüelleri aşamalı ve birbirine bağlı olarak kendi içerisinde, birbirinin ön koşulu hâline getirerek sistemleştirmiş ve sınıflandırmıştır. Araştırmacıların ilk bakışta dikkatlerinden kaçan bu sınıflandırma, Alevi inanç sistemindeki ritüel- ler hakkında geniş ve ayrıntılı bir inceleme yapıldığında açık bir biçimde kendini göstermektedir. Böyle bir sınıflandırma içerisinde, cem ritüeli dışında kalan inanç merkezli ritüellere yer verip ver- memek ise araştırmacının tercihine ve konusu olan ritüellerin kapsamını sınırlandırma ölçütlerine göre değişkenlik arz edecektir. Ritüellerin analizi ve sınıflandırılması üzerine bugüne kadar yapılan çalışmalar incelen- diğinde, bilim insanlarının yerel ve özelden hareketle geneli kapsayan sınıflandırma ve analiz önerilerinde bulundukları görülmüştür. Bu öneriler, dünya genelinde ritüel üzerine çalışan araş- tırmacılar tarafından da kabul görmüş ve yaygın olarak kullanılmaya başlamıştır. Bu anlamda, ilk yapılan ritüel sınıflandırması, Arnold Van Gennep’e aittir. Arnold Van Gennep ritüellerin, dünya- nın her yerinde “preliminal (eşik öncesi)”, “liminal (eşikte)” ve “postliminal (eşik sonrası)” aşama- 13  “Yakadan Geçirme Ritüeli” hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Bülent Akın, “Alevilikte ‘Yakadan Geçirme’ Ritüeli ve Âşık Niyazi Örneği”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi , S. 60, 2011a: 335-346. 14  Alevi cem ritüellerinin sınıflandırması hususunda görüş belirten Mehmet Ersal, cemlerin bireysel cemler ve birlik cemleri biçiminde ikiye ayrılabileceğini ifade etmiştir. Bu anlamda, yola giriş ritüellerinin birey merkezli olduğu, birlik cemi adı verilen cemlerin ise topluluğun tamamına yönelik ve bireysel olmadığı görülür. Bu da birlik cemlerinin yola giriş ritüelleri kapsamında sınıflandırılamayacağını göstermesi bakımından önemlidir. Söz konusu tasnif için bk. Ersal, 2016, a.g.e., 206.