Anadolu-Selçuklu ve Karahanlı Dönemleri Türk-İslam Kitabeleri Üzerine Mukayeseli Bir Değerlendirme

77 Anadolu-Selçuklu ve Karahanlı Dönemleri Türk-İslam Kitabeleri Üzerine Mukayeseli Bir Değerlendirme Maddi Kültür mümkündür. Yusuf Has Hâcib’in Kutadgu Bilig eserinde söz konusu duruma ilişkin mümtaz bilgi- ler yer almakla birlikte konargöçer halkın “Isık-Göl” yöresindeki “Tosor Yazıtı” üzerine işlediği kut kelimeleri bunun en bariz örneğini teşkil eder. Adı geçen yazıtın metni ile ilgili kelimeler önemli olmakla birlikte kut kelimesi üzerinde durmanın daha yerinde olacağı kanaatine varılır. Bu bağ- lamda kut’un doğrudan doğruya “devlet” mefhumunu ortaya çıkaran -devleti idare kudret ve sela- hiyeti-kimlik özgürlüklerini- koruyan manasına geldiği görülür (Genç 1981). Yazıtın metni ile ilgili olarak tam metin, transkripsyon ve açıklaması aşağıda verilmiştir. Transkripsyonu: Men Ķara Hasan Sökmen! Cagr-ġa sü ber-i- man (ber-ir-em) ķaram-luġ sü bera-n, sana sıġd-ım idhu-ķut Teñgri! Men Mes’ûd Alb aldım. Teñgir ķutluġ ķılsun. Âmin! Metnin okunması: نﻤ ﻘﺮا ﺤﺴﺎن ﺴﮑﻤن ﺤﻌﺮ ﻏﺎ ﺴﻮ ﺒﺮ ﻴﻤﺎ وغ ﻘﺮام ﻟ ن ن ﺴﻮ ﺒﺮا ىاﺪ ﻳﻢ ﺴﻐﺪ ﺎﺴﻨ ﻗﺖ ﺘﮑﺮ ا ﻤﻦ ﻤﺳﻌﻮﺪ باﻠ ﻠﺪﻳﻢ ﺘﮑﭕﺮ ﻗﺘﻟﻎ ن ﻗﻠﺴو اﻤﻴﻦ Açıklaması: “Ben Ķara Hasan Sökmen. Çagrı’ya ordu bağışlıyorum. Bunu (bana) bağış- layan Sana adak adadım İdıkut Tengri! Ben Mes’ud-Alb aldım. Tanrı (Allah) kutlu kılsın. Âmin”. Resim : “Tosor” Yazıtnın çizimleri ve orijinal görünümü Söz konusu yazıtta iki kişi arasında birbirlerine hitabederken “kutlug” yani Tanrı tarafından kendilerine yönetme yetkisi (devletli; halk) bahşedilen anlamda kullanıldığı da açıktır. İşte bu anlayıştan dolayıdır ki devletli olmak “idi kut” veya “kutluk” deyminin de gösterdiği gibi kutsaldır. Bunun yanında ilgili yazıtta yer alan metinin muhtevasında Karahanlılardaki arazi yönetiminde özel mülkiyetin varlığı yanında, İslâmî mirî arazi statüsünün ve Selçuklular vasıtasıyla Karahanlı- larda da uygulanan ikta sisteminin taş üzerinde kalan bir örneği olarak da vasıflandırmak gerekir. Bunun yanında Kırgızistan’daki Çüy bölgesindeki arkeolojik çalışmalarda da elde edilen, ayrıca ilim dünyasınca Anadolu Selçuklularına ait olduğu bilinen aynalar, Selçuklu maden sana- tında oldukça geniş bir kullanım objesi olmuştur. 6-23 cm arasında değişen halkalı ya da saplı