“Anadolu Yollarında” Bir Polonyalı – Tadeusz Vetulani

14 Doç. Dr. Sabire ARIK T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı Poznań Üniversitesi profesörlerinden zoolog ve biyolog Tadeusz Bolesław Vetulani (1897- 1952) de Cumhuriyetimizin ilk yıllarında iki kez Türkiye’ye gelen, bahsi geçen bilim adamlarından birisidir. Ülkesinde atın kökeni, evcil hayvan ırkları ve ıslahı üzerinde çalışmalar yapmaktadır. Polonya yaban atının, yani tarpan atının 3 yeniden türetilmesini ve Polonya Atı olarak isminin ka- yıtlara geçirilmesini sağlayan birkaç araştırmacıdan biridir. Bu bağlamda Anadolu ve Kafkas kül- türüne büyük ilgi duyan Tadeusz Vetulani’ye göre, Asya ve Avrupa kültürlerinin birbirlerine geçtiği köprülerden biri olan Anadolu, insanlığın en eski kültürel birikimini muhafaza eden, evcil hayvan- ların kökenleri üzerine yapılan araştırmalarda öncelikli incelenmesi gereken alanlardan biridir. 4 Anadolu ise o zamanlar bilindiği gibi, Balkan savaşları, I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Sa- vaşı’nın zor koşulları nedeniyle halkının büyük bir bölümünü ve ekonomik değerlerini kaybetmiştir. Milli Mücadele’nin sonunda halkının çoğunluğunun savaşlarda sakat kaldığı 11,5 milyon nüfusuy- la, %50 azalarak 17 milyona gerilemiş olan hayvan varlığıyla, %10’lara ulaşamayan okuryazarlık oranıyla, bölgelere göre %25’lere yaklaşan bulaşıcı ve salgın hastalıkla uğraşmaktadır. Bu ne- denle Mustafa Kemal Atatürk önderliğinde kurulan yeni Türkiye’de, Cumhuriyetin ilanının hemen ardından ekonomik, sosyal, kültürel ve sınaî alanlarında kalkınma seferberliği başlatılmıştır. 5 Ta- deusz Vetulani de hem bu, bir yandan bulaşıcı hayvan hastalıklarıyla mücadeleyi, diğer taraftan da hayvancılığı geliştirmek için ıslah ve çoğaltma çabalarını kapsayan hayvancılık seferberliğini yakından izlemek hem de evcil hayvan ırklarının beşiği kabul ettiği bu toprakları görmek ister. Do- layısıyla 1929 yılının Eylül-Kasım aylarında buraya 2,5 ay sürecek ilk bilimsel seyahatini gerçe- kleştirir. Bu ilk seyahatinde Ankara, Eskişehir, Bursa, Balıkesir, İzmir ve Konya’da incelemeler yapar. 1934’deki ikinci bilimsel seyahatindeki araştırmalarını ise, üç ay boyunca kaldığı Kuzey Doğu Anadolu’da, özellikle de Erzurum ve Kars vilayetlerinde yoğunlaştırır. Zira Vetulani’ye göre, coğrafi ve yayla şartları nedeniyle bu bölgeler Türkiye’nin en önemli hayvan besiciliği alanlarıdır, aynı zamanda coğrafik konumu nedeniyle sadece Batı Asya’nın değil, aynı zamanda Avrupa’nın da, evcil hayvan kökeni konusunda çalışma yapan araştırmacılarının odak noktasıdır. 6 Anado- lu’nun bu uzak bölgelerine giderken Ankara ve Eskişehir’in yanı sıra Samsun ve Trabzon’da da incelemeler yapar. Bu çalışmaları için köylere, kasabalara, mezralara, buralardaki devlet tarım ve hayvancılık işletmelerine, haralara, yaylalara, örnek çiftliklere, hayvan depo ve kesim istasyonla- rına kadar giderek Cumhuriyet döneminde Anadolu’nun kültür varlığının bir parçasını oluşturan yabani ve evcil hayvan ırklarının, hayvan ve hayvancılığımızın bir nevi envanterini çıkarır. Nitekim bu seyahati sonrasında ülkesinde, Anadolu’daki hayvan ırkları, ıslahı ve hayvancılıkla ilgili yakla- şık yirmi bilimsel makale kaleme alırken 7 , 1937’de bunlara ek olarak bir de Anadolu toplumunun sosyal yaşamına dair gözlemlerini aktardığı, bildirimize de konu olan, Anadolu Yollarında başlıklı 3  Bugün yeryüzünde bulunan evcil atların kökenini Przewalski ve Tarpan adı verilen yabani atların teşkil ettiği bilinmektedir. Bu yabani atlardan Przewalski , yani yabani Moğol atı, bugün de Sibirya ve Moğolistan ormanlarında yabani olarak yaşamaktadır. Tarpan atı ise bugün yeryüzünden tamamen yok olmuştur. Pale- ontolojik araştırmalar bu atın Güney Rusya’dan Kafkaslara kadar uzanan bölgede yaşamış olduğunu göster- mektedir. Tarpan atı, başta Avrupa atı olmak üzere bütün sıcakkanlı at ırklarına köken teşkil etmiştir; M. Tekin Koçkar, At Irkları ve Dağılımı, Eskişehir 2012. 4 Tadeusz Vetulani, Wzd ł uż Anatolii, s. 7. 5 Mehmet Temel, Atatürk Dönemi Hayvancılık Politikası, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Der- gisi (İLKE), Muğla 2010, Bahar, sayı 24, s. 2001-2034. 6 Tadeusz Vetulani, Wzd ł uż Anatolii, s. 35. 7 Tadeusz Vetulani, Charakterystyka Stosunków Hodowlanych Niektórych Okolic Północno-wschodniej Anatolii, Krakow 1937 .