Anadolu Sahası Türk Masallarında Arkaik ve Dinsel Bir Motif Olarak Değişim ve Dönüşüm

317 Anadolu Sahası Türk Masallarında Arkaik ve Dinsel Bir Motif Olarak Değişim ve Dönüşüm Türk Halk Edebiyatı yeniden elde etme mücadelesi verir. Aksi halde masal kahramanı toplumun istediği ve beklediği olgunlaşmayı sağlayamayacaktır. Dolayısıyla masallarda değişim ve dönüşüme işlevsel açıdan bakmak, masalın arkaik unsurlarla da bağlantısını kurmaya yardımcı olacaktır. “Masallarda evrensel insanın gerçek hayatla düşleri arasındaki uzlaşma anlatılmakla be- raber her millet, özendiği rahat ve refahı, mutluluğu ve bunlar için yapılan mücadeleyi kendi sem- bolleri ile ifade etmektedir.” (Günay, 1992: 616). Değişim ve dönüşümde bu sembollerin kullanıl- dığı görülür. Bunların mitler ve dinî hayatla doğrudan ilişkisi vardır. Çalışmamızda masallarda yer alan arkaik ve dinî nitelikleri olan semboller üzerinde durulup değişim ve dönüşüm motifi olarak işlevleri ortaya konulmaya çalışılacaktır. Dönüşüm motifi genel anlamda “don değiştirme” olarak bilinir ve bütün insanlığa mal ol- muş bir düşüncedir. Abdülkadir İnan, kahramanların suret değiştirmelerinin, hayvan, ağaç ve başka şekillere girmelerinin, canlarını bir hayvan, özellikle kuş şeklinde saklamalarının bütün kavimlerin masallarında görülen bir motif olduğunu söyler (1987: 461). Don değiştirmeyi Türk mi- tolojisinin önemli bir motifi olarak gören Bahaeddin Ögel, “kabul-ma, türlenme, silkinme, giyimini giyme, kalıp ve süründüm göründüm” ifadelerinin don değiştirme anlamını karşıladığını belirtir (2014/II: 172-174). Şekil değiştirmeler eski din ve inanç sistemlerinden edebiyata yansıyan ve önemini muhafaza eden olgulardan biridir. Bu motif kahramanın zor durumdan kurtulmasını sağ- layan bir çeşit ödüldür. Masallarda şekil değiştirmeler sihir ve büyüye dayalı olup geçicidir, oysa efsanelerde kalıcı şekil değiştirmeler söz konusudur (Türkan, 2008: 136-137). Bu motif insanın bilinç altından ve yaratıcı gücünden çıkan arzuların bir ifadesidir ve ferdîleşme yolundaki bir şah- siyetin hüviyetinin sembolüdür (Ocak, 2012: 206). Bu süreçten geçen masal kahramanı olgunla- şarak tam birey halini alır. Değişim ve dönüşüm, aslında bu süreci hızlandıran, kolaylaştıran bir etkiye sahiptir. Sürecin kahramanın lehine ilerlemesinde olumlu katkısı vardır. Çalışmamızda aynı varlık üzerindeki niteliksel farklılıklar “değişim” , bir varlığın başka bir varlık haline gelmesi ise dönüşüm /don değiştirme kavramları ile karşılanmıştır. Gençleşme bir değişim örneği iken, kuş olma bir dönüşüm olarak ifade edilmiştir. Dönüşüm kavramı bazen ör- neklerde terimsel olarak “hayvan donuna girme” şeklinde de ifade edilmiştir. Türk masallarında değişim canlılara has bir motif unsurudur. Dönüşüm ise canlıdan can- sıza veya cansızdan canlıya şeklinde ortaya çıkar. Stith Thompson’un Motif Index of Folk-Litera- ture adlı eserinde değişim ve dönüşüm unsurları “Sihir” ana başlığa altında yer alır. Bu bölümde “Şekil değiştirmeler, insanın hayvana dönüşmesi, insanın nesneye dönüşmesi, hayvanın insana dönüşmesi ve değişmenin diğer şekilleri” başlıkları altında çeşitli değişim ve dönüşüm unsurları sınıflandırılmıştır. Bu bölümün devamında yer alan “sihirli nesneler, sihirli nesnelerin çeşitleri, sihirli nesnelerin fonksiyonları ve sihirli nesnelerin özellikleri” başlıkları altında değişim ve dönü- şümün araçları ve işlevleri ayrıntılı olarak verilmiştir. Türk masallarında değişim ve dönüşüme aracılık eden unsurları altı başlık altında topla- dık. Bu başlıklar altında toplamamızın nedeni masallarda bu unsurların sıkça kullanılmasından kaynaklanır. Farklı masal metinleri incelendiğinde bu başlıkları artırmak mümkündür.