Azerbaycan Halı Sanatında Ulusal Kimlik ve Türkçülük Öğeleri

353 Azerbaycan Halı Sanatında Ulusal Kimlik ve Türkçülük Öğeleri Maddi Kültür yoruma esasen, sekiz köşeli yıldız ameli-salih Müslümanın Cennette yüzüne açılacak sekiz ka- pıyı- Dari-celal, Dari-karar, Dari-selam, Cennetül huld, Cennetül meva, Cennetül adn, Cennetül firdevs, Cennetül naim’i ifade eder. Diğer bir öğe ise, “Zülfükar” kılıncı olarak nitelendirilen semboldür ve çeşitli coğrafi alan- larda yaşayan Türk halklarının etnik sembolizminde, damga işaretlerinde sıkça rastlanır. Sembo- lün aşağıya döndürülmüş şekilde tasvir edilmesi, aynı zamanda üst kısmında yatay bir çizginin bulunması ise tayfanın veya hanlığın vassallığının sınırlı yetkilere sahip olduğunun gösterge- sidir. Bunun yanı sıra, bu sembol, Göktürk Alfabesindeki “L” sessiz harfini ifade etmiştir. Eski dönemlere ait tarihi Gemigaya, Göyçe, Deveboynu, Sülek (Hakasiya), Sidak (Kazakistan) ka- yaüstü resimlerinde, Bulgaristan, Krım, Deveboyu, Anadolu, İran (Gaşgaylar) mezar taşlarında, Derbend şehrinin kale duvarlarında, Hunların ve Hazarların, Bulgarların, Anadolu ve Azerbaycan Türklerinin, Krım ve Volgaboyu Tatarlarının, Kazakların ve Kırgızların, Çuvaşların ve Başkırtların, Nogayların, Yakutların, Uygurların, Kumıkların ve Balkarların, Krım Tatarlarının halı sanatında bu sembole rastgelinmektedir. Bu olgular ortak Türk semboller sisteminin bulunmasına bir kanıttır. En çok kullanılan nakış ürünlerinden biri de romb’dur. Geniş bir şekilde incelenmemiş olmasına rağmen, bilimsel literatürde bu figürle ilgili farklı görüşler bulunmaktadır. B.Tuncay, bu figürün kadın başlangıcı olarak sembolize edildiğini ve aslında “anne” olarak kullanıldığını belirtir. Türkiye kilimlerinde de bu figüre sıkça rastlanmaktadır. Anadolu nakışlarını inceleyen M.Erbak Elazığ, Sivas halıları üzerinde sıkça görülen bu motifi bereket simgesi olarak tanımlar. Azerbay- can halılarının yanı sıra bu nakışlar Gobustan kayaüstü resimlerinde de bulunmaktadır. Azerbaycan ve Anadolu halı sanatında “koç” ornamenti gibi tanınan, Orta Asya’da “koç- müyüz” (koç boynuzu), Kuzey Kafkasya’da “goçgar”, Krım’da ise “öküz gözü”, Azerbaycan ve Anadolu’da “koç başı”, “elibelinde” ve “bereket” olarak adlandırılan Türk öğesinin en eski tasvirine Batı Azerbaycan kayaüstü resimlerinde, “Kül tigin” anıtlarında rastlanır. Karabağ halı mektebinin Cebrayıl grubuna ait edilen halıların “hersin” olarak adlandırı- lan ornamentinin farklı türlerine Güneybatı Asya ve Orta Asya’da, Kuzey Kafkasya’da, Sibir’de, Krım’da ve Doğu Avrupa’da tespit edilmiş eski ve ortaçağ Türk damgaları arasında, halı, takı ürünlerinde sıkça rastlanmaktadır. Diğer bir taraftan, Azerbaycan, Orta Asya ve Kuzey Kafkasya halı ornamentleri ile ilgili araştımalara esasen damga sınıflandırmasında oğuz öğeleri gibi bilinen simgelerin belirli tarihi dönemlerde Kıpçak tayfalarının da arasında yayılması ve aksine, Oğuz nesillerinin kendi ge- leneksel simgelerinden vazgeçerek Kıpçak öğelerini seçmeleri etnokültürel entegrasyon veya askeri-siyasi durumla ilgili olabilir. Örneğin, Azerbaycan (Kafkas Albanyası) asıllı öğelerin , aynı zamanda “alban” veya “alpan” olarak adlandırılan damganın ilkin ortaçağdan itibaren Kazakis- tan’daki alpansuan (alban-suvar) tayfasının da simgesine dönüşmesi özel araştırma talep eden konulardandır. Bunların yanı sıra, Azerbaycan halılarını süsleyen esas nakış butadır . “Buta/puta” keli- mesinin ilkin anlamı, eski Türk halklarının mitoloji düşüncelerinde kutsal nitelik taşıyan simgelere bağlı olup, insanı nazardan, hastalıklardan koruyan saf alevi ifade eden tasvirlerdir. Buta, halıla- rın, kadın elbiseleri ve baş örtülerinin süsü, Azerbaycan etnokültürünün vizit kartıdır.