Demir Çağı

1.6.8.1. Şehirler ve Mimari Anahtar Kelimeler: İonia kentleri ve Mimarisi Antik kaynaklara göre, M.Ö. 9.yy. ’ın başında kurulan İonia birliği bölgedeki 12 kentin bir araya gelmesiyle oluşmuştur. Bu kentler; kıyı şeridinin güneyindeki Miletos, Myus ve Priene, merkezdeki, Ephesos, Kolophon, Teos ve Lebedos, kuzeydeki Erythrai, Klazomenai ve Phokaia’dır. Kıyıda bulunan kentler dışında İonia’da yer alan ve birliğe dâhil olan ada kentler ise Samos ve Khios’dur. İonia birliğinin kurulmasından çok kısa bir süre sonra ise birliğe 13. kent olarak Smyrna’nın katılmış olduğu bilinmektedir. M.Ö. 8 - 6. yy.lar arasında Akdeniz havzasında birer ticaret, kültür ve sanat merkezi haline gelen İonia kentleri en aktif dönemlerinden birisini bu dönemde yaşamışlardır. Bu dönemde kentler, dönemin özgür düşünce ve demokrasi anlayışının beraberinde getirdiği eşit yaşam alanlarına olanak sağlayan kent planlamacılılığının gelişiminde önemli bir rol üstlenmiş, aynı zamanda da günümüz ideal kent planlamacılığının temelini atacak aşamalar kat etmişlerdir. M.Ö. 5. yy.da birbirlerini dik kesen sokak ve caddelerin oluşturduğu eşit parsellerden meydana gelen kent modelinin, ünlü mimar Hippodamos tarafından Anadolu’da bir Ionia kenti olan Miletos’da uygulanmış olması, Ionia kentlerindeki kent planlamacılığının ulaştığı aşamayı ortaya koymaktadır. Yaratıcısının adıyla anılan Hippodamik kent planı daha sonra Priene gibi, bölgedeki diğer kentlerde de uygulanmış, Hellenistik ve Roma döneminde ise geliştirilerek tüm Akdeniz dünyasında uygulanan bir kent modeli olmuştur. İonia bölgesindeki kentler, kent planlamacılığında gösterdikleri atılımları, Arkaik dönemden itibaren özellikle Kıta Yunanistan ve İtalya’da hâkim olan dor düzeni cephe mimarisinden daha estetik bir görünüme sahip olan ion düzeninin gelişim sürecinde de göstermişlerdir. Ephesos’da Arkaik dönemde inşaasına başlanılan ion düzenindeki Artemis Tapınağı hem boyutları hem de işçiliğindeki ihtişamı ile Dünyanın Yedi Harikası arasında sayılacak bir başyapıt olarak tarih sahnesindeki yerini almıştır. Ephesos dışında yine Ionia bölgesi kentlerinden Samos’daki Hera ve Miletos kentinin kutsal yerleşimi olan Didyma’daki Apollon Tapınakları bugün için Anadolu’nun bilinen en büyük tapınakları arasında sayılmaktadır. M.Ö. 4. yy.’da yaşamış mimar Pytheos tarafından yapıldığı bilinen Priene’deki Athena Tapınağı ile Hellenistik dönemde yaşamış mimar Hermeogenes’e atfedilen Teos’daki Dionysos tapınakları ise tüm Akdeniz dünyasını etkisi altına alan ion mimarisinin dönemsel aşamalarında mihenk taşı olmuş yapıtlar olarak İonia’da inşa edilmişlerdir.