Efsanevî Türk Hükümdarı Yama Kağan ve Türk Mitolojisi’nde Fatih Ata Hükümdar Motifii

166 Yrd. Doç. Dr. Hayrettin İhsan ERKOÇ T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı deliğinden içeri giren bir kız tarafından ziyaret edilmeye başlanmıştır. Kızla Ak Dağ ( Aḳ Ta ġ ) adın- daki bir dağa giden Bögü Han, burada gündoğumuna kadar kızla konuşmuştur ve bu konuşmaları yedi yıl, altı ay, yirmi iki gün boyunca sürmüştür. Görüştükleri son gece kız, Bögü Han’a Doğu’dan Batı’ya tüm dünyayı ele geçireceğini müjdelemiş, Bögü Han da bunun üzerine ordularını topla- mıştır. 41 Hem kendisinin hem kardeşlerinin komuta ettikleri orduları Moğolları, Kırgızları, Tangut- de İlemen Bay adındaki bir beyin oğlu olan Er Töştük’ün, doğduktan sonra kısa bir sürede konuşmaya ve yürümeye başladığı anlatılmaktadır (Ögel 1993-I: 542). Kahramanın doğaüstü doğumu motifi yalnızca Türk Mitolojisi’nde değil, ondan yoğun bir şekilde etkilenmiş olan Moğol Mitolojisi’nde de bulunmaktadır. Moğolların Gizli Tarihi ’nde ( Mo ŋġ ol-un Niu ç a To ç a’an / Mo ŋġ ol-un Ni’u ç a Tob ç a’an , Yuanchao Bishi 元朝秘史 ) §21’de kayıtlı Moğol köken mitine göre Cengiz Han’ın (Çi ŋ gis Ḳ an) atalarının annesi olan Alan Ḳ o’a, eşi Dobun Mergen öldükten sonra doğaüstü bir şekilde gebe kalarak üç çocuk doğurmuştur. Alan Ḳ o’a’nın açıklamasına göre kendisini gebe bırakan kişi, bir ışık şeklinde çadırının duman deliğinden giren sarı renkli bir erkektir ve onu gebe bıraktıktan sonra sarı renkli bir köpek şekline girerek çadırdan çıkmıştır (The Secret History of the Mongols 2004-I: 4). Aigle, burada sözü geçen köpeğin aslında bir tür kurt olabileceğini belirtmiştir (2015: 126). Moğolların Gizli Tarihi ’ndeki bu efsanenin diğer tarihî kaynaklardaki versiyonları için bkz. Aigle 2015: 122-123, 126-128. Türk Mitolojisi’nde doğaüstü doğum anlatıları için bkz. Ögel 1995-II: 1-15. Kahramanlar Türk Mitolojisi’nde doğaüstü bir şekilde doğabildikleri gibi, yaşamları sırasında doğaüstü güçlere de sahip olabilmişlerdir. Güney Sibirya’da geçen Türk köken mitine göre, Türklerin atalarından Yizhi Nishidu 伊質泥 師都 farklıdır ve olağanüstü güçlerden etkilenmiştir, yetenek olarak rüzgâr ve yağmur getirebiliyordur ( Beishi 99.3286; Cefu Yuangui 956.11252a; Tongdian 197.5402; Zhoushu 50.908). Yukarıda gördüğümüz üzere, YYZZ ’da ve TPGJ ’de kayıtlı olan Türk mitine göre Türklerin atası Shemo’nun tanrısal güçleri vardır ( TPGJ 480.3957; YYZZ 4.44-45). Bögü Tigin ise, diğer kardeşlerinden fiziksel açıdan ve akıl bakımından daha üstün olmasının yanı sıra, farklı halkların tüm dillerini ve yazılarını biliyordur (Juvaini 1997: 56). 41  Efsane kahramanlarının doğaüstü ya da tanrısal kızlarla görüşmeleri motifi de Türk Mitolojisi’nde yaygın görülen bir anlatıdır. Güney Sibirya’da geçen Türk köken mitine göre Türklerin atalarından Yizhi Nishidu, birisi Yaz Tanrısı’nın (Xiashen 夏神 ) kızı, diğeri ise Kış Tanrısı’nın (Dongshen 冬神 ) kızı olmak üzere iki kızla evlenmiştir ( Beishi 99.3286; Cefu Yuangui 956.11252a; Tongdian 197.5402; Zhoushu 50.908). YYZZ ’daki ve TPGJ ’deki Türk mitinde, Türklerin atası olan Shemo’nun Şar Gölü Tanrısı’nın kızıyla buluştuğu anlatılmıştır ( TPGJ 480.3957; YYZZ 4.44-45). Oğuz Kağan Efsanesi ’nin İslam-öncesi versiyonuna göre Oğuz Kağan, birisi gökten inen bir gök ışığın içinden çıkan, diğeri ise bir göl ortasındaki bir ağacın kovuğunda oturan çok güzel iki kızla birlikte olmuştur (Bang-Rahmeti 1936: 12-15). Ögel’e göre gökten inen kız gök tarafından, ağaç kovuğunda oturan kız ise yer-su ruhları tarafından Oğuz Kağan’a gönderilmiştir; böylece hem göğün hem de yerin bütün unsurları bir araya getirilmiştir (1993-I: 139-141, 1995-II: 21-22). Bu efsanenin Reşidüddin ve Ebulgazi Bahadır Han tarafından aktarılan İslamî versiyonlarında ise daha farklı olarak Oğuz Han’ın üç ku- zeniyle yani doğaüstü özellikleri olmayan insanlarla evlendiği anlatılmıştır. Oğuz eşlerinden ilk ikisini Allah’a inanmaya davet etmesine rağmen reddettikleri için onlarla birlikte olmamış, üçüncü eşi bu teklifi kabul ettiği için ise onu sevmiştir (Ebulgazi Bahadır Han 1996: 125-127, 236; Rashiduddin Fazlullah 1998-I: 28-29). Manas Destanı ’nda da Manas, bir han kızı olan Kanıkey Hatun’la evlenmiş, ancak sonra düşmanları tara- fından zehirlenip öldürülmüştür. Ne var ki Tanrı, Manas’ı diriltmiş ve onu ikinci bir eş olarak kutsal kız Altın Ay’la evlendirmiştir. Dirildikten sonra Manas, Kanıkey Hatun’la olan evliliğini de sürdürmüştür (Ögel 1993-I: 518-520). Ögel’e göre bu anlatı, Türk Mitolojisi bakımından önemli bir motiftir. Manas’ın iki hatunundan Ka- nıkey Hatun onun dünyadaki hatunu iken, diğer eşi Altın Ay onun öbür dünyadaki kutsal hatunu idi. Manas Destanı ’nın bir parçası olan Kös Kaman Hikâyesi ’nde de Altın Ay, Manas’ın kuzeyde Küngey Altaylarındaki Kalmukların reisi olan Kün Han’ın kızı olarak karşımıza çıkmaktadır. Hikâyeye göre Manas, kuzeye gidip Kün Han’ın kızı Altın Ay’ı alarak gelmiş ve onunla evlenmiştir. Nitekim Ögel, bu hikâyede geçen Kün Han ’ın Türk Mitolojisi’nde tanınmış bir unvan olduğunu vurgulamıştır (1993-I: 527-529). Manas Destanı ’na göre Manas Han, saydığımız bu iki kadının dışında başka kadınlarla da birlikte olmuştur. Örneğin Manas, Nogay Hanı Yoloy Han’ı yendiği zaman Manas’ın baş eşi Kanıkey Hatun, hanın kızlarından Ulu Bike’yi kendi eşi Manas’a vermiştir (Ögel 1993-I: 526). Manas’ın Şorak’ın kızı Akılay adında bir eşi de vardır (Ögel 1993-I: 532). Altın Ay dışında Manas’ın diğer eşlerinin doğaüstü kadınlar değil, normal insanlar oldukları görülmektedir. Manas’ın oğlu Semetey Han’ın eşi de Ögel’in işaret ettiği gibi mitolojik bir kadındır. Akın Han adındaki bir hükümdarın kızı olup Ay Çörek adını taşıyan bu kadın, fiziksel olarak çok güçlü olmasının yanı sıra, düşmanı Er Kuyaş’ı tehdit etmek için bir kuğuya dönüşüp gideceğini, babası Akın Han’dan yardım isteyeceğini söylemiştir. Her