Efsanevî Türk Hükümdarı Yama Kağan ve Türk Mitolojisi’nde Fatih Ata Hükümdar Motifii

160 Yrd. Doç. Dr. Hayrettin İhsan ERKOÇ T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı göl, Ashide Mağarası’nın (Ashideku 阿史德窟 ) 16 batısında bulunmaktadır. 17 Shemo’nun tanrısal güçleri (shenyi 神異 ) vardır. 18 Göl Tanrısı’nın kızı (Haishennü 海神女 ) her gün batımında ak bir geyiğe (bailu 白鹿 ) binerek Shemo’yu karşılar, onunla birlikte göle girer ve ertesi gün onu çıkarıp uğurlar; bu durum yıllarca sürer. 19 Daha sonra büyük av zamanı yaklaştığında Göl Tanrısı’nın kızı, bir gece yarısı Shemo’ya ertesi gün av sırasında Shemo’nun atalarının doğduğu mağaradan altın boynuzlu ak bir geyiğin (jinjiao bailu 金角白鹿 ) çıkacağını, bu geyiği ok ile vurursa ilişkilerinin süreceğini ve tam anlamıyla birlikte olabileceklerini, vuramazsa sonsuza dek ayrılacaklarını söy- ler. Ertesi gün Shemo, atalarının doğduğu mağarayı kuşattığında gerçekten de mağaranın ağzın- da ak geyiğin altın boynuzu belirir. Shemo adamlarını sağdan ve soldan göndererek kuşatmayı sıklaştırır, ancak geyik sıçrayıp kuşatmadan çıkacağı sırada, askerlerinden birisi hayvanı vurur. Shemo bu duruma çok öfkelenir ve kendi elleriyle A’er Beyi’ni (A’er Shouling 呵唲首領 ) 20 öldürür, lebileceğine işaret etmiştir (1985: 244). Kırilen, Suishu ’daki 隋書 kurttan türeyiş mitini çevirirken, aynı şekilde bir çeviri yapmıştır (2015: 214). Nitekim Ögel, benzer şekilde Eski Türkçede Te ŋ iz (deniz) denildiğinde akla ilk gelenin büyük ya da küçük göller olduğunu, bu kelimenin bazen “ırmak” anlamında kullanıldığını belirtmiştir (1993-I: 467-468). Türk Mitolojisi’ndeki ulu ırmak, deniz, okyanus, göl ve sazlık motifleri için bkz. Ögel 1995-II: 367-422. Biz de daha önceki bir çalışmamızda buradaki hai kelimesini “deniz” olarak çevirmiştik (Erkoç 2017: 39-40, 42-43, 55-57, 59, 66); bu çalışmamızda ise bu kelimeyi “göl” olarak çevirmeyi daha uygun bulduk. 16  Ashide 阿史德 , Türk boylarından birisinin adıdır ( THY 72.1307). Zuyev, bu adın aslının *Aşta ḳ olduğunu düşünmüştür (2002: 168-169). Gömeç’e göre Ashide ’nın aslı Türkçe Arslan ’dır (2011: 112-113). Pulleyblank, bu adın EOÇ okunuşunu Ɂ a- ʂɨ ’-t ǝ k ve Ɂ a- ʂ i’-t ǝ k , GOÇ okunuşunu da Ɂ a- ʂ r̩ ˊ -t ǝǝ̆ k şeklinde vermiştir (1991: 23, 74, 283). Baxter ise a 阿 karakterinin Orta Çince okunuşunu vermemişken, e 阿 karakterinin Orta Çince okunuşunu Ɂ a şeklinde vermiş (2000: 31), shide 史德 karakterlerinin Orta Çince okunuşunu ise sriX-tok olarak yeniden canlandırmıştır (2000: 25, 123). P.T. 1283 numaralı Tibetçe belgede I. 9’da verilen Türk boyları listesinde geçen A-sha-sde ’nin, Çin kaynaklarındaki Ashide boy adı olduğu tespit edilmiştir (Atwood 2012/2013: 74-75; Venturi 2008: 21). Atwood’un Ashina ’yla 阿史那 aynı kökten geldiğini düşündüğü ve aslı- nın *Aşiteg olabileceğini ileri sürdüğü boy adı Ashide hakkında yaptığı inceleme için bkz. 2012/2013: 73-78. 17  YYZZ ’nun Zhonghua Shuju 中華書局 baskısına göre, Türklerin atası Shemo Sheli 射摩舍利 adını taşı- maktadır, kendisi Göl Tanrısı’dır (Haishen 海神 ) ve bu tanrı da Ashide Mağarası’nın batısında oturmaktadır. TPGJ ’de ise bu kısım biraz daha farklı yazılmıştır. Buna göre, Türklerin atasının adı Shemo ’dur; Şar Gölü’nün (Shelihai 舍利海 ) bir tanrısı (shen) vardır ve bu göl, Ashide Balı’nın (Ashidemi 阿史得蜜 ) batısında bulun- maktadır. Aslında TPGJ ’nin Zhonghua Shuju baskısının editörlerinin belirttikleri üzere, metnin orijinalinde tıpkı YYZZ ’da olduğu gibi Şar’ın Göl Tanrısı olduğu yazılmıştır. Ancak eserin Ming 明 Hanedanı (1368-1644) nüshasında bu cümle “Şar Gölü’nün bir tanrısı vardır” şeklinde düzeltilmiştir. Metinler arasında bu farklılığın olmasının bir sebebi de, Çin kaynaklarının tarihî nüshalarının noktalama işaretlerine sahip olmamaları ve bu işaretlerin 20. yüzyılda hazırlanan baskılarda editörler tarafından metinlere sonradan konulmasıdır. Bu miti incelerken Sinor, çevirisini YYZZ ’ya göre yapmış ve Türklerin atası olan Shemosheli ’nin bir göl ruhu olduğunu belirtmiştir (1982: 230). Sinor, metnin bizim çevirdiğimiz şekliyle çevrilebileceğini de yazmış ve Çince metin- deki bazı yazım sorunlarına değinmiştir (1982: 231, 250). Yamada ise çevirisini yaparken, Türklerin atasının adının Shê-mo-shê-li olduğunu ve Ashide Mağarası’nın batısındaki gölde bir tanrıçanın oturduğunu yazmıştır (1985: 244). Ayrıca görüldüğü üzere, YYZZ ’daki Ashide Mağarası ifadesi, TPGJ ’de Ashide Balı olarak ya- zılmıştır. Bu duruma ku 窟 ve mi 蜜 karakterlerinin birbirine benzemesi yol açmıştır. Türk Ashide boyunun adındaki de 德 karakteri de TPGJ ’de daha farklı bir şekilde de 得 karakteriyle yazılmıştır ( TPGJ 480.3957; YYZZ 4.44). 18  Sinor, bu cümleyi “Shemo’ya mucizevî bir şey oldu” şeklinde çevirmiştir (1982: 230). 19  Sinor’ın çevirisine göre göl ruhunun kızı, Shemo’yu alıp göle getirmesi için ak bir geyiği göndermektedir (1982: 230). Yamada’nın çevirisine göre ise tanrıçanın kızı, annesiyle buluşabilmesi için Shemo’ya ak bir geyik yollamaktadır. Yamada, metindeki Haishennü ifadesini “Deniz Tanrıçası’nın kızı” şeklinde çevirmiştir (1985: 244). 20  A’er Shouling ifadesini Sinor “bey A’er” olarak çevirmiş, yani A’er ’ı bir kişi adı olarak vermiştir (1982: 230). Yamada da bu şekilde bir çeviri yapmış, üstelik A’er 呵唲 adını da A-chi ( Aji ) biçiminde okumuştur (1985: 244). Ancak bu ifadeden A’er (Bölüğü’nün) Beyi anlamı çıkmaktadır. Sinor’a göre bu bölük, adını bey- leri A’er’ın adından almıştır (1982: 231).