Neolitik Çağ

1.3.1.1. Yerleşim ve Mimari Anahtar Kelimeler: : Türkiye, Çanak Çömleksiz Neolitik, Yerleşim biçimi, Konutlar, İlk Anıtsal Yapılar. Çanak- Çömleksiz Neolitik Çağın ilk evresinde en eski yapılar zemine gömülmüş olarak yapılmış yuvarlak veya oval planlı kulübelerdi. Bir açık alan çevresine serpiştirilmiş, tek mekânlı bu yapılar 3- 8 m. çaplarındaydı. Duvarlar içten taşlarla desteklenir, üst yapılar dal, kamış gibi malzemelerden örülüp çamurla sıvanır. Toprak tabanlar bazen taş döşelidir. Ocak hemen her yapıda bulunurken ender hallerde seki ve kiler bölümleri yer alır. İkinci evrenin en belirgin özelliği köşeli yapılara geçilmesidir. Bu teknik gelişme yontularak şekillendirilmiş taşların veya kalıba dökülüp kurutulmuş çamurun/ kerpicin kullanımı ile gerçekleşir. Bunun sonucu toprak üstüne inşa edilen, çok bölmeli, bazıları iki katlı yapılar ortaya çıkar. Artık binalar zeminleri ızgara veya depo olarak da kullanılabilen hücrelere sahip tek ya da 2- 3 odalıdır. Aynı duvarlar üstüne yerleştirilmiş üst katı olan yapılara genellikle evin köşesine yakın bir konumdaki basamaklarla çıkılır. Üst örtü, Çayönü yerleşmesinde ele geçen “ Ev Modeli” nde olduğu gibi olasılıkla düz damlıdır. Dönemin sonlarında yapıların farklı yerleşimlerde tekdüze konumda olmaları onların belli bir plana göre inşa edildiğini gösterir. Orta Anadolu’da ise yapı planları ve yerleşim düzeninde ayrılıklar görülür. Pınarbaşı’ ndaki toprağa yarı gömülü dal-örgü evler ilk konutlardı. Yapılar, dörtgen planlı, bitişik düzende, kerpiçten inşa edilir. Girişler damdadır. En geniş kapsamlı araştırılmış Aşıklı Höyükte ise 1- 3 mekanlı konutlara rastlanır. Aralarında dar yollar ve küçük avlularla birbirinden ayrılan adacıklar mahalleleri oluşturur. Çoğu binada dörtgen planlı, tabanları taş döşeli ocaklar bulunur. Duvarlar beyaz, bazen renkli kille kaplıdır. Bu çağın ilk evresinden itibaren ortak kullanıma yönelik yapılar da inşa edilmişti. Genel bir tanımlama ile “Kamu Binaları” olarak adlandırılan bu yapılar özel yapı/ tapınak olarak da anılır. Türkiye topraklarında bu nitelikteki binalar şimdilik, Hallan Çemi’ de bir, Çayönü’ nde (Sal Taşlı Yapı, Kafataslı Yapı, Terazzo Yapısı) üç, Nevali Çori’ de (birbirinin üstüne inşa edilmiş) iki, Aşıklı Höyük’ te bir yapı ile temsil edilir. Bunların tamamı yerleşim yerinin bir kıyısında yer alır. Yuvarlak veya köşeli planlara sahip olmalarına karşın Çayönü’ndeki üç binadan biri olan “Sal Taşlı Yapı”, Nevali Çori yapıları ve Göbekli Tepe “Kamu Binaları”nın ortak özelliği “T” biçimli, bir kısmı bezemeli dikmelere sahip olmalarıdır. İçindeki hücrelerde yüzlerce bireyin iskelet ve parçaları toplandığı için “Kafataslı Yapı” olarak adlandırılan bina, birçok kez yenilenmiştir ve esas olarak üç yapım aşaması gösterir. Çayönü’ nün üçüncü yapısı, Nevali Çori ve Göbekli Tepe yapılarının tabanları “terazzo” olarak adlandırılan söndürülmüş kireçle kaplanmıştır. Harran ovasına kuzeydoğudan bakan, hâkim bir konumdaki Göbekli Tepe ise tamamen kamu binalarından oluşan bir yapılanma sergiler. Bir kısmı aynı zamanda kullanılmış yapıların erken evresine ait bugüne değin dört bina açığa çıkarılmıştır. Tek parça taştan, boyları 5 metreye ulaşan T biçimli dikilitaşlardan yapılmış, yuvarlak planlı yapıların çapları 10- 30 m. arasında değişir. Kullanımları sona erdiğinde yapılar ardı ardına gömülmüş/ doldurularak bırakılmıştır. İkinci evrede, diğerlerinden daha küçük boyutlu, dikdörtgen planlı olmaları ile onlardan ayrılan iki bina bu yapıların kıyısına inşa edilmiştir