Tanzimat Edebiyatı

27 2.4.1.9. Dil ve Sözcük alanında büyük eserler dönemi Anahtar Kelimeler: Türk Edebiyatı, Yeni Türk Edebiyatı, Tanzimat Edebiyatı. Türk dili ve edebiyatı alanında yapılan çalışmaların tarihi oldukça eskidir. İlk sözlük çalışması olarak kabul edilen Kaşgarlı Mahmud’un “Divan ü Lügat-it Türk” (1072-1074). Adlı eseridir. Türk dünyasında hazırlanan Kıpçakça sözlükler, Çağatayca sözlükler ve Osmanlıca sözlükler olmak üzeri üç bölümde incelenmektedir. Osmanlı‘da manzum sözlükler de hazırlanmıştır. Bunlar arasında Sünbülzade Vehbi’nin “Tuhfe-i Vehbi”si, uzun yıllar okullarda ders kitabı olarak okutulmuştur. 18 yüzyıl’a kadar Türkçe söz varlığını esas alan çalışmalara pek rastlanmamaktadır. Bu yüzyıl’da Esat Mehmet Efendi’nin, “Lehçet-ül Lugat”, Tebrizli Hüseyin Bin Halefi’in “Burhan-ı Katı” adlı sözlükleri de bulunmaktadır. Mütercim Asım’ın ikinci önemli çevirisi de kısaca “Kamus Tercümesi” adıyla anılır. Muhammed Firuze BADİ’nin arapça “kamus-ül muhit” adlı sözlüğüde mütercim ASIM tarafından, üç çilt olarak 1810 yılında “El-okyanus-ül-basit fi tercemet-il-kamus-ül muhit” adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir. Bu dönemde hazırlanan sözlüklerin hemen tümü Osmanlı Türkçe’sinin sözvarlığını saptamayı amaçlamaktadır. Ahmet Vefik Paşa’ nın iki cilt olan “Lehçe-i Osmani” (1876) adlı eseri o dönemin Türkçe’sinin sözvarlığını Arap alfabe sistemi içindeki tanımlarıyla ve örnek cümleleriyle vermektedir. Sir James Wiliam’ın “Redhause” sözlüğü ve iki ciltten oluşan “kitab-ı maani-ül-lehçe” adlı Türkçeden-İngilizceye sözlüğünde, Arapça ve Farsça sözcükleri’ de derlemiştir. Muallim Naci’nin “Lugati Naci” adlı eseri ise Osmanlıca bir sözlüktür. Bu sözlük Osmanlıca’daki Arapça ve Farsça sözcüklerin tanım ve karşılıklarını içerir. Dönemin en başarılı sözlüğünü Şemsettin Sami hazırlamıştır. Bu başarılı eser “Kamus-ı Türki” dir. Daha sonra bu eser iki kez “Hayat-Büyük Türk Sözlüğü” (1969-1971) ve üç cilt olan “Temel Türkçe Sözlük kamus-ı Türki” (1985) adlı sözlüğü’ de kimi ekleme ve değiştirmelerle yalınlaştırılarak yayınlanmıştır. Şemsettin Sami’ de o dönemin Türkçe’sindeki yerli ve yabancı sözcükleri tanımlarıyla ve bazen de örnek tümceleriyle vermektedir. Bu sözlüğün sözü edilmesi gereken bir yönünde bir takım önerilerde bulunmasıdır. Şemsettin Sami kimi maddelerde yabancı bir sözcüğün yerine yaygın olmayan Türkçe’sinin kullanılmasını önermektedir. Ali Nazima’de yüksek okullar için hazırladığı “Mükemmel Osmanlı lügatı”(1902) adlı kitabında Arapça ve Türkçe sözcüklerin tanımlarını ve öztürkçe karşılıklarını vermektedir. Ali Seydi’nin hazırladığı resimli “Kamus-ı Osmani” de Osmanlıca sözcüklerin yanı sıra Türkçe sözcükler de vardır. Meşrutiyet döneminde de dil ve sözlük konusunda çalışmalar yapılmıştır. Maarif Nezareti tarafından kurulan Tedkikal-ı Lisaniye Heyetince, geniş bir Osmanlıca sözlük hazırlanması kararlaştırılmış, ama ne yazık ki bu tasarı bir türlü gerçekleştirilememiştir. Kaynak (Source): Akyüz, Kenan, Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri , İnkılap Yay.,İstanbul, 1995. Altar, Cevat Memduh, 15.Yüzyıldan Bu Yana Türk ve Batı Kültürlerinin Karşılıklı Etkileme Güçleri Üstüne Bir İnceleme , Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1980. Aytaş, Gıyasettin , Tanzimat’ta Tiyatro Edebiyatı Tarihi, Akçağ Yay., Ankara, 2002. Balcı, Yunus, Batılılaşma Açısından Roman, Aydın İlişkisi ve İlk Dönem Romanlarımızda Aydınlar, Türk Yurdu, Türk Romanı Özel Sayısı, Cilt 20, Sayı 153-154, Mayıs Haziran 2000