Türk Halkının Kültürel Köklerinde İlk “Oyun” Ustası Olarak Şaman Ve Şaman Ayininde Performans Dramaturgisi

92 Doç. Dr. Türel EZİCİ T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı çelişkileri tespit edip tartışır. 20. Yüzyılın başlarında Aristocu dram biçimini, ritüel köklerindeki saf iletişim gücünü kaybeden konvansiyonel tiyatroyu kıyasıya eleştiren Antonin Artaud başta olmak üzere, yüzyılın ikinci yarısından sonra Jerzy Grotowski, Peter Brook, Eugene Barba, Richard Schechner gibi öne çıkan tiyatro araştırmacıları, arkaik kültürlerin saf ayin biçimlerinde temsil krizi yaşayan çağdaş uygarlık için çıkış umudu ararlar. Kültürel antropolojide Victor Turner’in ortaya koyduğu ritüel yapı ve süreçlerini, Clifford Geertz’in ritüellerin sembol dili üzerine yaptığı ince- lemeleri izleyen bu ikinci kuşak tiyatro araştırmacıları, klasik dramatik metnin ötesindeki arkaik metinlerde, mitlerde, ritüellerde modern tiyatronun kaybettiğini öne sürdükleri dolayımsız iletişim ve yorum olanakları ararlar. Kuramsal çalışmalarında arkaik metinleri, şamancıl teknikleri, ayin biçimlerini yorumlar; konvansiyonel tiyatroya alternatif oluşturan uygulama örnekleri ile somut- larlar. Bu örnekler tartışmaya açılır, güncellenir. Tiyatronun köklerindeki dolayımsız iletişim-işlev gücüne yeniden ulaşmasının yöntemlerini, daha çok Uzak Doğu, Afrika, Güney Amerika’daki yerel kültürlerde arayan çoğu Avrupa kökenli tiyatro araştırmacısı 2 , zaman zaman oryantalizmin, kültürel sömürgeciliğin etkisinde olmakla eleştirilseler de çalışmaları, çokkültürlü-kültürlerarası alanda gerçekleştirilen tiyatro araştırmalarının ilk çağdaş, alternatif modellerini oluşturur. Ülkemizde 1970’li yıllarda kendi yerel köklerinde, Anadolu’nun arkaik ifade kodlarında yeni tiyatro biçimleri arayan tiyatro cereyanının 3 yürütücüleri, Batılı alternatif tiyatro araştırmacılarının yarattığı iklimden cesaret almış; onların metne bağlı, dördüncü duvarın gerisindeki kapalı biçim içinde seyirciyle iletişim kurmaya çalışan geleneksel Avrupa tiyatrosunun “ölü tiyatro” olduğu yo- lundaki eleştirilerine katılmıştır. Bu tiyatro anlayışını izleyen ve ülkemizdeki tiyatro uygulamaları- na eleştiri getiren Türk Tiyatro araştırmacıları, genellikle Batılı alternatif uygulamaların yöntemle- rini izlemiştir. Ancak bu idealist çalışmalar ne yazık ki hak ettiği ilgiyi görememiştir. Görüldüğü gibi özü insan olan tiyatro sanatının Batıda, her şeye rağmen birçok bakımdan kendi disiplinlerarası alanlardan da beslenen dinamik bir dünyası vardır. Ülkemizde ise araş- tırmadan daha çok uygulamaya odaklanan tiyatro, Tanzimat Dönemi’nden beri Batılı gele- nek üzerinden bir tiyatro göreneği olarak sürdürülmüştür. Somut olmayan kültürel mirasımız içinde özel ve antik bir yeri olan başta Meddah, Köy Seyirlik Oyunları olmak üzere, Karagöz, Ortaoyunu gibi geleneksel türlerimiz bu çalışmanın konusu olan şamancıl izleri taşırlar. Ancak özgün, sürdürülebilir bir tiyatro geleneğinin inşası için Türk halk kültürünün, Anadolu’nun kadim kültürlerinin arkaik kodlarının mümkün olduğunca köklerine inilerek incelenmesi, yorumlanması, uygulamalarla somutlanması geç de olsa tiyatromuz için önemli bir çaba olacaktır. Şaman ve şaman ayini bu kaynaklardan biridir. Şaman inanışı ve şaman geleneği üzerine ulusal ve uluslararası planda halk kültürü, etnoloji, antropoloji, Türkoloji, dinler tarihi, sosyoloji disiplinlerinde, disiplinlerarası alanlarda yapılan çok değerli çalışmalar olduğunu biliyoruz. Ülkemizde tiyatro alanında da başta Metin And’ın araştırmaları, Nurhan Karadağ’ın alan araştırmaları ve uygulamaları olmak üzere şaman 2  Daha önce Bertolt Brecht’in Uzak Doğu ifade biçimlerini kendi epik-diyalektik tiyatrosu ve dramaturgisi için kullandığı da anımsanabilir. 3  Bu cereyan bilinen anlamda bir akım, ekol oluşturamamış; üniversitelerde, bazı ödenekli devlet kurum- larında az sayıda bilim ve sanat insanının araştırma, yorum ve uygulamaya yönelik çabalarıyla sınırlı kal- mıştır. Bunlar içinde Ankara Üniversitesi DTCF Tiyatro Bölümü, İstanbul Büyük Şehir Belediye Tiyatrosunda kurulan Tiyatro Araştırmaları Laboratuvarı, (TAL), Ankara Deneme Sahnesi sayılabilir.