Türk Halkının Kültürel Köklerinde İlk “Oyun” Ustası Olarak Şaman Ve Şaman Ayininde Performans Dramaturgisi

95 Türk Halkının Kültürel Köklerinde İlk “Oyun” Ustası Olarak Şaman ve Şaman Ayininde Performans Dramaturgisi Müzik, Oyun ve Eğlence en ideal ölçülerde icra deneyimi, şamanın potansiyel bir yetenek olarak şamanlığa tayininin, eği- timinin, geçirdiği sınavların, kazandığı ruhsal ve fiziksel deneyimin, tüm teknik hüner ve beceri- lerinin adeta bir simülasyonudur. Şamanlar oyun, müzik, dans alanlarında Batılı araştırmacıların kısmen keşfettiği, bizim kendi araştırmacı ve uygulamacılarımızca keşfedilmesini umduğumuz performans tekniklerinin çok geniş bir arşivine sahiptirler. Şaman ayininde taklit ve konuşma bölümleri gibi dans ve müzik de performansın temel unsurlarından biridir. Yakut şaman göğe çıkış seremonisinde her gök katından tekrar yükselişi yansıladığında kuş gibi el kol hareketleri yapar ya da dans eder. “…dans her zaman ruhlarla birlikte havada gezmeyi temsil eder; kurba- nı götürürken de dans edilir. Söylencelere göre eskiden sahiden havalanan şamanlar varmış… tanık olanlar, ardında şamanın davuluyla gerçekten bulutların içinde uçan bir hayvan görürler- miş…” (Eliade, 1999:265). Orta Asyalı şamanlar başta davul (tüngür), ağız kopuzu, at başlı keman (İgil) gibi usta- lıkla çaldıkları müzik aletlerinin yanı sıra şarkı, taklit gibi performans bölümlerinde Anadolu’da da görülen çeşitli ses tekniklerini (boğaz-gırtlak havaları) kullanırlar. Örneğin Tuvalı ve Moğol şamanlar gırtlak seslerini bir enstrüman gibi kullandıkları 6 ayrı metodu olan khöömii ses-vokal tekniğinde ustalaşmışlardır. Kırgız Manas söyleyicilerinde benzerini görebileceğimiz söyleyiş bi- çimleri ve ritimler aynı şamanik ses tekniğinin varyantları olmalıdır. Yakut’larda yurt’ta (çadır) icra edilen dört aşamalık seansın girişinde, karanlıkta, “...gizemli sesler duyulur: sinirli sinirli ürkünç esnemeler, histerik hıçkırıklar… Bir kızkuşunun acıklı ötüşü duyulur gibi olur, buna bir çayla- ğın çığlığı karışır, derken çulluğun ıslığı hepsini bastırır; aslında … bu sesleri çıkaran şamanın kendisidir.” (Eliade, 1999:262). Batılı çağdaş performansın ilgi alanındaki bu ses tekniği halen bizde oyuncunun vokal ve şarkı eğitiminde tanınmamaktadır. Bu bölümü oyun ustası şamanı, başlı başına, total-bütüncül tiyatro yapan bir aktör olarak değerlendiren Koecherowa’ nın sözleriyle tamamlayabiliriz: Şamanın psikofizik eğilimi, profesyonel oyuncuda aranan beklentilerden farklı değildi. Dolayısıyla şu özellikleri içermekteydi: Konsantrasyon yeteneği, fiziksel yetenek, rolü yaşamada (oto-kontrol / trans durumunda bile), parlak bir zeka, zengin bir sözcük hazinesi, kıvrak bir beden, anlamlı mimikler. Onun tek kişide toplanan artistik siluetinde müzisyen, dansçı, şarkıcı, oyuncu ve ozan, tanrı vergisi bir doğaçlama yeteneğiyle birleşmişti (Koecherowa, 1995: 78). Şaman Ayininde Performans Dramaturgisi Her şaman ayini odağında düzenleyici, kurgulayıcı, aracı, yorumcu, uygulayıcı olarak şa- manın bulunduğu bütüncül bir simgesel eylemdir. Bu bütüncül simgesel eylem, topluluğun inanç ve kültür özelliklerine göre öz, biçim, üslup ve araçlar bakımından bir tiyatro performansının dra- maturgisindeki bütün ayrıntıları yansıtır. Şamancıl ayin ile ayinin katılımcıları arasındaki ilişkide iletişimin esasları da performans dramaturgisi özellikleri bakımından önem taşır. Bütün bu bilgiye amprik olarak sahip olan ve uygulayan şaman aynı zamanda bir dramaturg ve sahneye koyucudur. Ayrıca ayinin uzam ta- sarımından kostüm, ayin eşyası vb. nin hazırlanmasına kadar yaratıcı tasarım ustası gibi çalışır.