Türkmen Bahşılarında Tirme Söyleme Geleneği ve Tirmelerin Destan İcrasındaki Rolü Üzerine

352 Doç. Dr. Halil İbrahim ŞAHİN T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı Destan ve halk hikâyesi kaynaklı bu şiirler, bahşılarca söylenirken her yolun/kolun belirle- diği ezgilerle söylenir. Bu ezgiler ve şiirin icra ediliş tarzı tirme icralarının yanı sıra destan anlatı- mında da değişikliğe uğramaz. Gelenekte destan kaynaklı bir şiir ne şekilde icra ediliyorsa destan icrası sırasında da bu özelliğini korur. Bu bakımdan tirme söyleme ile destan icrası ve yöntemleri arasında yakın bir ilinti vardır. Bahşıların Türkmenler arasında söylediği tirme şiirlerin önemli bir kısmı Mahtumkulu’na aittir. Türkmen bahşılık kolları/yolları üzerine yapılan araştırmalarda bahşıların repertuarında yer alan şiirlerin neredeyse yarısının Mahtumkulu şiirlerinden oluştuğu tespit edilmiştir (Orazgılıyov 2014: 41). Bu bakımdan Mahtumkulu şiirlerinin günümüze ulaşmasında bahşılık geleneğinin önem taşıdığını belirtmek gerekir. Türkmen bahşılık geleneğinde “Mahtumkulucu” olarak tanınan bahşıların da bulunduğunu görüyoruz. Bunlar arasında Garadeli Göklen ve İlmetoğlu Gambar, Mahtumkulu şiirlerini söylemeleriyle öne çıkmışlardır. Türkmen bahşısı Palta Ağa’nın verdiği bil- gilere göre Gambar bahşı, Mahtumkulu’nun şiirlerini tekrara düşmeksizin iki gece boyunca icra edermiş (Şamuradov 2000: 178). Bahşılar Mahtumkulu’nun yanı sıra Şabende, Şaydayi, Mağrupi, Kemine, Gayıbi, Zelili, Seydi, Mollanepes, Meteci, Kâtibi ve Talibi’nin şiirlerini de tirme olarak söylemektedirler (Orazgı- lıyov 2014: 27-28). Bu etki, 18. ve 19. asırlarda bahşılık geleneğine Andalıp’ın “Leyli-Mecnun”, “Yusup-Züleyha”, “Zeynel-Arap”, “Baba Rövşen”; Şeydayi’nin “Gül-Sunuber”, Mağrupi’nin “Döv- letyar”, “Yusup-Ahmet”, “Seypilmelek-Medhalcemal”; Şabende’nin “Gül-Bilbil”, Mollanepes’in “Zöhre-Tahır” gibi destanların dâhil olmasıyla daha da artmıştır (Orazgılıyov 2014: 30). “Ayrıl- dım”, “Bugün”, “Gözler men”, “Gerekdir”, “Neyleyin”, “Har eyler”, “Gözel sen”, “Her yana”, “Mala seretmez”, “Bellidir”, “Meydan yoluksa” gibi aydımların/tirmelerin sözleri Mahtumkulu’na aittir. Yine aynı şekilde “Zarı bilen”, “Nezli yar”, “Halım”, “Niçik zat sen”, “Oyan”, “Zöhrecan”, “Piyala”, “Daglar” ve “Vahıt” adlı aydımların/tirmelerin sözleri de Mollanespes’in şiirlerine dayanmaktadır (Recebov 1995: 12-13). Şiirin/Aydımın Adı Ait Olduğu Şair İcracısı İcracının Mektebi/Yolu 1 Babacıklar Kemine Orazgeldi İlyasov Aşkabat Yolu 2 Dag Sayar Mahtumkulu Nurberdi Gulov Kızılsu Yolu 3 Yalandadır Zelili Nurberdi Gulov Kızılsu Yolu 4 Novayı Nevayî Ödeniyaz Nobatov Merv Yolu 5 Heserli Mahtumkulu Ödeniyaz Nobatov Merv Yolu 6 Bellidir Mahtumkulu Sahı Cepbarov Aşkabat Yolu 7 İl Bileni Mahtumkulu Paytı Goşcanov Çarçev Yolu 8 Gözleriñ Pidaî Babaniyaz Gurbanov Merv Yolu 9 Mal Yagşı Mahtumkulu Ödeniyaz Nobatov Merv Yolu 10 Seretmez Mahtumkulu Şakul Ernazarov Çarçev Yolu 11 Kiçi Pidaî Nursahat Halsahatov Merv Yolu (Gulıyev 1985: 118-124)