Türkmen Bahşılarında Tirme Söyleme Geleneği ve Tirmelerin Destan İcrasındaki Rolü Üzerine

355 Türkmen Bahşılarında Tirme Söyleme Geleneği ve Tirmelerin Destan İcrasındaki Rolü Üzerine Türk Halk Edebiyatı birer “aydım” söyletilir ve kim daha başarılı olursa ona destan anlattırılır (Şamuradov 2000: 189). Destan anlatımı, bagşı ve dinleyiciler için eğlence amaçlı bir toplanmadan daha öte anlamla- ra sahiptir. Aslında destan anlatımıyla bagşı, şamanın uzak dünyalara ve olağanüstü varlıklara ulaşma yolculuğuna benzer bir yolculuğa çıkar, kendisiyle birlikte etrafındakileri de bu yolculuğa dâhil ettiğini kullandığı müzikten anlayabiliriz. Bu yüzden Türkmen bagşıları destan anlatımına “yol” demektedirler. Bagşı, yola girerek yükselmeyi icra esnasında çaldığı dutarın perdelerini yük- selterek yapar. İcranın başında bagşı, dutarın akordunu mümkün olduğu kadar düşük tutar, alt perdeleri kullanır. Vakit geçtikçe ses perdelerini yarım ya da çeyrek ton yükseltir, bu da dinleyici- leri memnun eder. Dinleyiciler, anlatımın güçlenmesini ve bir an önce anlatı atmosferine girmeyi isterler. Yaygın inanışa göre bir bagşı icra esnasında yedi kez dutarının akordunu değiştirmelidir, ancak bu sıra her zaman dikkate alınmamış ve değişen sıklıklarda akort yapılmıştır. Türkmen bagşıları icra esnasında genellikle 1. Düşük (Telin en güçsüz hali), 2. Orta (Telin orta ayarda çekimi), 3. Yüksek (Yüksek, güçlü ayarda) olmak üzere üç çeşit akort kullanırlar. Bu üçlü akort aslında icranın/yolculuğun üç aşamasına denk gelir. İlk aşama yola girişe hazırlığı ve yola girişi, ilkinden daha uzun süren ikinci aşamada esrimeye/yolun sonuna ulaşmak için gerekli kuvvet toplanır ve üçüncü bölümde sona ulaşılır. Bu durumu, destanlarda icra edilen şiirlerin tonları- na baktığımızda da görebiliriz. Bagşısının şiirleri, belirli bir sıra ile tertip edilmiştir, bir sonraki şiir, bir öncekinden daha güçlü bir ezgi ile söylenir. (Kominek 2005: 246-247, Kurbanova 2000: 121-122). Vambery’nin kayıtlarında da buna benzer bir ica tasviri vardır. Etrek civarında şahit olduğu icrada, bagşının etrafına gençler toplanmış, kahramanlık konulu şiirler dinlemektedirler. Bagşı önce dutarı yavaş çaldığı gibi ses tonunu da oldukça düşük tutmuştur. Bagşı, dutarını tam olarak ayarlayıp ısındıktan sonra hem dutarın hem de kendi sesini yükseltmiş, şiirde anlatılan savaş sahnelerini hem bagşı hem de dinleyiciler yaşamaya başlamıştır. Heyecandan külahlarını yere vuran gençler, saçlarını yolup sanki kendi kendileriyle mücadeleye girişmişlerdir (Abdıllayev, 1996: 115). Türkmen bahşlarının destan icrasını dinî bir ayin olarak nitelendirmek mümkün değildir, ancak dinî ve büyüsel ayinleri icra eden tiplerin yöntemlerini bahşıların da kullandıklarını söyle- yebiliriz. Örneğin bahşı tirme kısmındaki şiirlerinden birisinin dini içerikli olmasına dikkat eder. Bu şekilde destancı zor bir işe veya yolculuğuna başlamadan önce Allah’a dua ederek rahatlama ve dinî boyuta sığınma yolunu tercih eder. Bahşı, tirme bölümündeki ezgiler ve şiirlerle kendi- ni aşkınlığa ulaştırırken bu hale dinleyicileri de çekmektedir. Dinleyicilerle birlikte bahşı sıradan zamanı ve mekânı aşarak olağandışı bir dünyaya geçişi sağlar. Bu geçiş sağlandıktan sonra destan anlatmaya başlayabilir. Bu bakımdan “tirme” şiirler, bagşının destan anlatmaya ruhen hazırlanmasını da sağlar. Müziğin ve şiirin havasına giren bahşı, destan anlatmaya hazır hale gelir (Seyitmıradov 1976: 11). Bahşı, psikolojik açıdan hazırlığı tirme bölümünde yaptığı gibi fiziksel olarak da bu bö- lümde icraya hazır duruma gelir. Bagşı, “tirme”leri söylerken dutarının akordunu ve sesini kontrol eder. Ses tellerini ve ellerini ısındırır. Hem bahşının hem de dutarın destan icrasına hazır olma- sı önemlidir. Bahşılar destan anlatırken unutkanlıktan veya şiiri yanlış icra etmekten çekinirler. İcrada yanlışlık yapan destancı, bahşılığın pirlerinden mutlaka bir karşılık geleceğine inanırlar. Çoğunlukla bir musibet olarak ortaya çıkan bu duruma düşmemek için bahşı, destan anlatmaya hazır bir halde başlamak ister. Kısacası “Tirme” şiirler bittiğinde bagşı artık terlemeye başlamış