İbrahim Hakkı efsanesi;
Bilge Seyidoğlu’nun ‘Erzurum Efsaneleri’ adlı kitabında kaydedildiğine göre; bir gün İbrahim Hakkı merhumun müritlerinden birisi gelir. ”Beni de kırklara kat” der. Kırklardan birisi ölünce İbrahim Hakkı müride: "Haydi hazırlan der. Mürit evinde bekler. Vakit epeyce ilerleyince mürid uyur. İbrahim hakkı gelir bakar ki mürid uyuyor. Onlar uyuyanı uyandırmaz, uyumayanı mahrum etmezlermiş. İbrahim Hakkı oradan Hasankale’ye gelir. Oradan da uyanık kimse bulamaz. Sonra Erzurum’a gelir, sadece Demirciler çarşısında bir demirciyi uyanık bulur. Ermeni olan bu demircinin ismi Miço’dur. İbrahim Hakkı ona: "Sen niye uyanıksın?" diye sorar. Miço ise; “Bu sıralarda okuyanları çok seviyorum. Onun için evvela bunları dinliyorum. Sonrada gidip yatıyorum. Hem böylece daha çok kazanıyorum” diye cevap verir. İbrahim Hakkı merhum orada ona abdest aldırır, Müslüman yapar ve kırkların arasına alır. Sonra müridi kendisini bulup; “Beni niye kırkların arasına almadın?” diye sorunca; İbrahim Hakkı: “Sen uyuyordun bende demirci Miço’yu aldım.” diye karşılık verir.
 

• Kırklar topluluğu Müslümanlardan meydana gelmiştir. Fakat İbrahim Hakkı bu topluluğa yeni birisini almak gerektiği zaman çalışan bir Ermeni’yi uyuyan Müslüman gence tercih etmiştir. Efsane bu yönü ile topluma ders veren, onu çalışmaya yönelten bir yapıya sahiptir. İbrahim Hakkı'nın yaşadığı zaman bellidir. 

İbrahim Hakkı ve Nazlı Baba;
İbrahim Hakkı Hazretleri'nin Hafız adlı bir müridi Rusya ‘da esir düşer. Keşişler esirleri dağıtırlar. Bir keşiş(Hasankale’de yatan Nazlı Baba) esirler arasındaki hafıza sorar; ”Oğlum sen ne iş yapıyorsun?” o ise “Ben hafızım” diye cevap verir. Keşiş kapıyı açar içinde mihrap olan bir odaya hafızı sokar. “Eğer çarşıda, pazarda işin olursa ben sana yardım ederim. Sen burada otur Kur’an çalış” der. Bayram yaklaşınca hafızın çocuğuna elbiseler yaptırır, bayram akşamı bir de koç alarak; “Memleketine gider misin?" diye sorar.

Nihayet bu iyi niyetli keşiş; yatsı vakti bir heybe donatır, koç da yanındadır. Hafız’ı çağırır, koçu eline verir çıkını da teslim eder. “İbrahim Hakkı’ ya söyle filan gece bende geleceğim” der. Sonra “Ayağıma bas yum gözünü” diye tembih eder. Hafız gözlerini memleketinde açar. Evinin bacasına çıkıp evde olanları dinler. “Herkesin babası geldi, bizim babamız gelmedi” diyen çocuklarının sesini duyar. Sonra kapıyı açıp içeri girer.
 

Hafıza yardım eden keşiş, hafız’a daha önceden; “Kars tarafından öbürlerinden daha parıltılı bir yıldız doğarsa bilin ki ben geliyorum” demiştir. Ve bir gün hafız Kars’tan bu yıldızın doğduğunu görerek hemen İbrahim Hakkı Hazretleri'ne haber verir. Bunlar beklerler bakarlar ki yeşil bir tabut geliyor. Tabutu karşılarlar. Ona Kars’ta Sarı Evliya Hasankale’de Nazlı Baba derler.

Efsanenin asıl kahramanı gizli din taşıyan keşiş Nazlı Baba’dır. Keşişin olağanüstü kabiliyetleri vardır. Ölümü de olağanüstü bir şekilde olmuş, tabutu Rusya’dan bir yıldızın doğuşu ile gelmiştir. Kars’ta ve Hasankale’de ona izafe edilen iki kabrin bulunması bu hadisenin gerçek olduğunu düşündürmektedir. 

İbrahim Hakkı ile Nazlı Evliya'nın aynı efsane de anılmaları Nazlı Baba'nın manevi değerinin yüksek olduğunu daha iyi belirtir. Kalbi ile Müslüman olan keşiş Allah’ın nazarında daha makbuldür. Bu efsanede topluma yön verecek mahiyettedir. Makbul olan gerçek Müslümanlığın, gösterişte değil kalpte olduğu telkin edilmektedir.
 

• Rivayete göre; İbrahim Hakkı merhumun hocası Hz. Fakirullah hastalanır. Talebeleri, “Bir divançe bile tertip etmeden ahrete göç ediyorsun bari arkanda bir hatıra bıraksaydın da okusaydık” derler. Hz. Fakirullah ise; "İbrahim Hakkı yeter” cevabını verir.

İbrahim Hakkı ve oğulları efsanesi;

Bilge Seyidoğlu’nun kitabında derlendiği haliyle, halk anlatısında yeri olsa da, bugün için gerek İ.Hakkı merhumun ailesinden alınan bilgiler ve gerekse bu anlamda bilinenlere göre bir gerçekliği olmasa da adı üstünde efsane mukabilinden rivayet edilene göre;

İbrahim Hakkı merhumun iki oğlu varmış bunlardan büyük olan küçüklüğünde başladığı dini tahsilini uzun yıllar devam ettirmiştir. O devir için büyük ilim merkezleri olan İstanbul ve Kahire gibi yerlere giderek bilgisini arttırmıştır. Küçük oğlu ise ticaret yapmaya başlar fakat hiçbir zaman üzerine borç olan dini vecibeleri yerine getirmekten geri kalmaz. O iyi bir tacir olduğu kadar dini bütün bir Müslümandır da...

Büyük oğlunun iyice yetişip alim olduğunu gören İbrahim Hakkı onu ve küçük oğlunu yanına çağırır. Maksadı onları imtihan etmektir. Önce büyük oğlunu yanına çağırır ve der ki: “Haydi oğlum şu dama çık ve aşağı atla.” Oğlu şu cevabı verir "Düşer ölürüm.” Bunu üzerine İbrahim Hakkı küçük oğlu hiç tereddüt etmeden dama çıkar ve kendini aşağı bırakı verir. Fakat bir taş yığını gibi aşağı düşeceği beklenirken küçük oğlu bir kuş olup, ufuklara doğru kanat çırpmaya başlar. Biraz sonra onun gözden kaybolduğunu fark ederler.
 

Yukarıda ermiş iki insan efsanesi anlatılmaktadır. Birincisi İbrahim Hakkı, diğeri onun küçük oğludur. İbrahim Hakkı Şeyh İsmail Fakirullah’ın yerini almıştır. Küçük oğlu da İbrahim Hakkının yerine erenler arasına girmiştir. Efsanenin olağanüstü yanı İbrahim Hakkı’ nın küçük oğlunun kendisini damdan atınca şekil değiştirerek kuşa dönüşmesidir. Yaratıcı tarafından korunduğu için yere düşmeden dönüşüm hadisesi meydana gelmiştir. Efsanenin birde topluma ders veren yanı vardır: Küçük oğlan sadece dinle değil hem işi ile uğraşmış hem de dini bütün bir Müslüman olmasını bilmiştir. Büyük oğlan sadece dinle uğraştığı, dünya işlerini bıraktığı halde erenler arasına imtihanı küçük kardeşi kazanmıştır. Din ve dünya işlerinin her ikisine de aynı derecede ehemmiyet verilmesi gerektiği telkin edilmektedir.

Derleme: Cemal Almaz, Şahin Torun / Erzurum İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü

Kaynak:

• Bilge Seyidoğlu;  Erzurum Efsaneleri : Dergah Yay. Erzurum Kitaplığı 1997 – 2018
• Bilge Seyidoğlu;  Erzurum Efsaneleri : (Dergah Yay. Erzurum Kitaplığı 2018 Erzurum Büyükşehir Belediyesi Yayını)
• İ.Hakkı Konyalı: Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi