AFYONKARAHİSAR GASTRONOMİ KÜLTÜRÜNÜN ÖZELLİKLERİ
Tarihin en eski dönemlerinden beri birçok medeniyete ev sahipliği yapmış olan Afyonkarahisar tarihi ve kültürel değerlerin izlerini taşıyan bir coğrafyada yer almaktadır. Ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayalı olması Afyonkarahisar’ın yemek kültürünün oluşmasında temel belirleyicidir. Afyonkarahisar yöresi yemekleri incelendiğinde, çorbalar, et yemekleri, sebze yemekleri, pilavlar, hamur işleri ve tatlı çeşitleriyle oldukça zengin bir mutfağa sahiptir. Bölgede yetişen bazı ürünlerin yöre yemeklerinde yoğun olarak kullanılması, çeşit zenginliği oluşturmaktadır. Ayrıca Afyonkarahisar’ın markalaşmış ürünleri de oldukça fazladır.
Coğrafi İşaret tescilli ürünleri; geleneğimizi yaşatan, birbirinden lezzetli yöresel tatları ve damak zevkine hitap eden yemekleri ile Afyonkarahisar; Gaziantep ve Hatay’ın ardından gastronomi alanında UNESCO Yaratıcı Şehirler Ağı’na dahil edildi.
Coğrafi işaretler listesinde yer alan; Afyon Kaymağı, Afyon Pastırması, Afyon Sucuğu, Kaymaklı Ekmek Kadayıfı, Afyonkarahisar Patatesli Ev Ekmeği, Çay ilçesi Vişnesi ve Şuhut Keşkeği ile benzerlerinden farklılığı ile katma değeri yüksek ürünlerdir.
Afyonkarahisar’ın Sosyal ve Kültürel Yaşamında Mutfağın Etkileri
Afyonkarahisar’da görülen yemekli toplantılar ve davetler arasında "doğum davetleri, ölüm yemekleri, sünnet düğünü ve daveti, hacı daveti, zinardı daveti, oğlan kınası daveti, güveyi koyma daveti, el öpme ve çeyiz indirme daveti ve gezek yemekleridir. Bu davetlerde, davetin özelliğine göre, gelen misafirlere farklı yemek sunumları yapılmaktadır. Bunlar aşağıda ayrıntılı olarak incelenmektedir.
Doğum Daveti:
Doğumdan sonra, lohusanın evine yakın akrabaları “takım” göndermektedirler. Doğumda misafirlere ikram edilen sıra yemeklerine “takım”, bu işe “takım düzme” denir. “Takım” da; tavuk-çörek, pirinç çorbası ve kaymaklı palize bulunmaktadır. Doğum davetlerinin yemekleri ev sahibi tarafından pişirilmez. Yakın akrabalardan gelen yemeklerle davet yapılır. Ad koyma davetinde de, yemekler akrabalar tarafından getirilir. “Doğum takımı”nda şu yemekler bulunur: çorba, palize, kaymak, tavuk veya et, meyvedir. Doğum, sünnet, düğün gibi özel günlerde ve davet yemeklerinde “pilav takımı” ve sıra yemekleri olmak üzere iki tür yemek listesi vardır. “Pilav takımı”nda pirinç çorbası, Özbek pilavı, hoşaf, tepsi böreği, irmik helvası ve bamya bulunur. Yaz aylarında etli patlıcan ve etli dolmalar da bulunur. Sıra yemeğinde ise pirinç çorbası, bütün et, musakka, muhallebi, paça, baklava, bamya, taze fasulye ve meyve bulunur.
Ölüm Yemekleri:
Ölüm gecesi ve ilk perşembesinin davet yemekleri de yine doğumda olduğu gibi yakın dost ve akrabalar tarafından hazırlanır. Ölüm halinde, yakın akrabalar ve komşular sıra yemeği hazırlarken, daha uzak olanlar börek ve hoşaf yaparak göndermekte veya bizzat getirmektedirler. Sıra yemeğinde genellikle şu yemekler bulunur: çorba, Afyon kebabı, patlıcan musakka, düğülü biber dolma, güllaç, bamya ve börek bulunur.
Sünnet Düğünü ve Daveti:
Sünnet düğünü ve diğer düğünlerde yemekleri aşçı yapar. Diğer davetlerden farklı olarak, sıra yemeği yerine pilav üstü et ve Özbek pilavı, hoşaf, börek, tatlı veya mevsimine göre meyve ve bamya ikram edilir. Afyonkarahisar’da nişan ve düğünlerde “sıra yemeği” olarak 15-20 kişinin oturup yemek yediği meydan sofrasında şu yemekler verilir: çorba, duvaklı hindi, paça, kaymaklı elma tatlısı (elmasiye), patlıcan musakka, tas eti, muhallebi, yalancı dolma, güllaç, tavuk yahnisi, börek, baklava, bamya, pilav ve hoşaf görüldüğü gibi, sofraya on beş çeşit yemek gelmektedir. Bu yemekler arasında dört çeşit et yemeği, dört çeşit tatlı olması kurallaşmıştır. “Yemek kurtarma” adı verilen yemeklerin sofraya geliş sırasını düzenleme işini aşçı yardımcısı üstlenmektedir.
Hacı Daveti:
Hacca gitmeden önce veya geldikten sonra yakın akraba ve dostların davet edildiği davette, aynen sünnet düğününde olduğu gibi pilav, börek ve hoşaf sunulur. Nadir olarak da sıra yemeği ikram edilir. Bu davetlerde hoca çağrılarak mevlit de okutulur.
Zinardı Daveti:
Nişandan sonra oğlan evinin kız evine gelip kayınvalidenin ve kız tarafının takı takması münasebetiyle yapılan davettir. Afyonkarahisar adetlerine göre oğlan ve kız taraflarının nişan için birbirlerine kıyafet almalarına “Esbap Düzme” denir. "Esbap Düzme" de alınan kıyafetler nişan gecesi tepsi (sini) içerisinde gelenlere gösterilir. Bu davetde nişan gecesinin ertesi günü yapıldığından “zinardı daveti” olarak adlandırılır ve sıra yemeği verilir.
Oğlan Kınası Daveti:
Oğlan kınası, oğlan evinde, oğlan ve arkadaşlarının düzenledikleri bir eğlencedir. Oğlan askere giderken de böyle bir davet verilir. Sıra yemeğinin yanı sıra meze çeşitleri de sunulur. Oğlan kınasında 15-20 kişilik olarak hazırlanan meydan sofrasına sıra ile şu yemekler getirilmektedir; pirinç çorbası, bütün et, patlıcan musakka, yalancı dolma, kaymaklı ekmek kadayıfı veya baklava ve son olarak bamya getirilir.
Güveyi Koyma Daveti:
Bu davete kız tarafından kimse katılmaz. Oğlan tarafının yaşlıları ve oğlanın sağdıcının bulunduğu bu davette sıra yemeği sunulur.
El Öpme ve Çeyiz İndirme Daveti:
Afyonkarahisar davetleri içinde yemek çeşidi olarak en iddialı davetler el öpme ve çeyiz indirmedir. El öpme daveti kız evi tarafından, çeyiz indirme daveti oğlan evi tarafından yapılır. Her iki davette de verilen yemekler aşçı tarafından hazırlanır. Davetlerde sıra yemeği sunulur. Sıra yemeği en az 40- 50 kişilik hazırlanır.
El öpme ve çeyiz indirme davetlerinde misafirlere ikram edilen sıra yemekleri şunlardır; pirinç çorbası, bütün et, musakka, su muhallebisi, paça, nohutlu tavuk yahnisi, baklava, bamya, taze fasulye veya bunun yerine, küçük tabaklara kapanmış pirinç pilavı, mevsimine göre meyvedir. “El öpme ve çeyiz indirme davetleri” nde en az üç çeşit et yemeği, üç çeşit de tatlı vardır. El öpme davetlerinde kız evi yukarıda sayılan yemeklere ilave olarak yahni, börek, pilav, hoşaf, muhallebi, güllaç dolması vb. yaklaşık 40 çeşit yemek ve tatlı ikramında bulunabilmektedir.
Gezek Yemekleri:
Afyonkarahisar’ın sosyal hayatında önemli yeri olan gezekler, çok yönlü bir dayanışma ve yardımlaşma faaliyetidir. Gezekler; bir araya toplanılması, gezek sırasında davranışları, yeme-içmesi, eğlencesi, şikayetleri, dilekleri ve cezaları belli kurallara göre yapılan organizasyonlardır. Afyonkarahisar’ın sosyal hayatının disiplinli, bir o kadar da eğlenceli bir geleneği olarak günümüzde de bu gelenek sürmektedir. Günümüzden elli altmış yıl önce gezeklerin çoğu yemekli olarak yapılırdı. Eski Afyonkarahisar gezeklerinde sıra yemeği adı verilen yemekler ikram edilirdi. Bu sıra yemeğinde şu yemekler bulunurdu; pirinç çorbası, bütün et, musakka (kabak ve patlıcan musakka) , su muhallebisi, kaymaklı elma tatlısı (Elmasiye), baklava, bamya ve mevsimine göre meyve. Sıra yemeğinde bazı yemeklerin yerine başka yemekler de gelebilir. Örneğin çorbadan sonra Özbek pilavı daha sonra tepsiyle börek ve ağzı açık, bükme, hoşaf, (vişne, kayısı. kuşburnu, ayva, elma, üzüm), zeytinyağlı dolma; tatlı olarak tel kadayıf, kaymaklı ekmek kadayıfı vb. 1930’lu ve 1940’lı yıllarda gezeklerde hindi kesilmesi adetti. Pişmiş hindinin üzerine örtülen yufka nedeniyle bunlara “duvaklı” denirdi.Eski Afyonkarahisar gezeklerinde yapılan ve yenilen diğer iki önemli yemek “arabaşı” ve “tel helva”dır. Bugün yemekli gezek sayısı maalesef oldukça azalmıştır.
Afyonkarahisar’da yukarıda sayılan davetler dışında ramazan davetleri, hıdırellez davetleri, asker davetleri, bayram davetleri ve gelin davetleri de vardır. Bu davetlerde verilen sıra yemekleri içinde şunlar yer almaktadır: çorba, Afyon kebabı, dolma, su muhallebisi, taze fasulye, tatlı (ekmek kadayıfı, baklava) ve bamyadır.
Kaynak: Afyonkarahisar İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü