Batı Anadolu coğrafyasında kimine göre eşkıya, kimine göre halk kahramanı görülen zeybekler; başlangıcı tespit edilemeyen bir zamandan, Cumhuriyet’in kuruluşuna değin varlığını sürdürmüşlerdir. Özellikle Osmanlı İmparatorluğu’nun son yüz yılında, başta Ege olmak üzere Batı Anadolu dağları zeybek yatağı halini almıştı. Zeybekler, kılık kıyafetleriyle ayrı görünüşleri olsa da halk içinden çıkmış, özel bir eğitimden geçmemiş kimselerdi.

Zeybekliğin kökeni birçok araştırmacı tarafından incelenmiş olmasına rağmen halen ortak bir sonuca ulaşılamamıştır. Kimi araştırmacılar etimolojik incelemelerine dayanarak “zeybek” sözünün ele avuca sığmayan, çevik anlamında zaypak < zaybak kelimesinden ortaya çıktığını, kimileri Grekçe Zeus, Bekos kelimelerinin birleşmesinden meydana geldiğini söyleyerek başka uygarlıklardan kalma bir gelenek olduğunu iddia ederler. Bazı araştırmacılar Orta Asya kökenli olduğunu öne sürerler.

Yine zeybeklerin başı konumunda bulunan efe için de benzeri tezler ortaya sürülmüştür. Efe kelimesinin kökeni için de net bir durum söz konusu değildir. Kelimenin Türkçeden, Grekçeden veya başka ulusa ait bir dilden mi kaynaklandığı halen tartışma konusudur. Şu var ki “efe” kelimesi Ege bölgesi köylüleri tarafından halen “ağabey” anlamında kullanılmaktadır. Mesela birinin ağabeyi aranırsa “Efen evde yok mu?” diye sorulur. Efe kelimesinin güçlü kuvvetli, kabadayı anlamı da vardır. Gerektiğinde kavga çıkaracak tavırla cesurca bir olayın üzerine giden kişiye “Efelenmeye başladı” denir. Bu gibi davranışlar da “efemsi” hareketler olarak görülür.

Kızan kelimesi de halen Ege Bölgesi'nde sıkça kullanılan bir sözcüktür. Genelde aile büyüklerinin genç ve çocuklar için söylediği bir tabirdir. Yemeğe oturan baba veya dede “Kızanlara seslenin, sofraya gelsinler!” dediğinde ailenin gençlerini ve çocuklarını çağırdığı anlaşılır. Bu anlamda “efe” ve “kızan”ın nerdeyse zeybeklik geleneği içindeki anlamına yakın manada kullanıldığı ortaya çıkar.

Zeybeklik ise hepsini kapsayan genel bir kavramdır. Efe de aynı zamanda bir zeybektir. Adlarına türküler söylenmiş, romanlar yazılmış, sinema filmleri çekilmiş İzmir’in ünlü zeybeklerinden bazıları şunlardır: Çakırcalı (Çakıcı) Mehmet Efe, Çakırcalı Koca Ahmet Efe, Poslu Mestan Efe, Gökçen Hüseyin Efe, Kamalı Mustafa Efe (Kamalı Zeybek), İnce Mehmet, Çamlıcalı Hüseyin, Kör Bayram…

Kaynak:

• Akdoğu, O. (2004). Bir Başkaldırı Öyküsü Zeybekler. Tarihi - Ezgileri – Destanları. İzmir: Sade Matbaacılık.
• Avcı, A. H. (2004). Zeybeklik ve Zeybekler Tarihi. İstanbul: E Yayınları.
• Yetkin, S. (1997). Ege'de Eşkıyalar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Dural, H. (1999). Bize Derler Çakırca- 19. ve 20. Yüzyılda Ege’de Efeler, (Yay. Haz. Sabri Yetkin). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Yavuz, B.G. (2012). Yukarı Küçükmenderes Havzasında Zeybekler. Ödemiş: Efe Ofset ve Matbaacılık.