Gazneliler (969-1187)
Gazne Devleti’nin kurucusu Alp Tigin’dir. Samanoğulları Devleti’nin Herat Valisi idi (955). Daha sonra Samanoğulları ile bozuşan Alp Tigin Gazne şehrine giderek bir devlet kurdu. Şehrin adından dolayı bu devlete Gazne Devleti denilmiştir.
Alp Tigin 963 yılında öldü. Yerine oğlu İshak geçtiyse de devletin yönetimi komutanlarından Bilge Tigin ile Sebük Tigin’in eline geçmişti. Bilge Tigin’in bir savaşta ölümü üzerine yalnız kalan Sebük Tigin Gazne’yi ele geçirerek “Yeminîler” olarak bilinen sülaleyi kurdu.
Gazne Devleti’nin en büyük hükümdarı Sebük Tigin’in oğlu Gazneli Sultan Mahmud’dur. Babasının yerine tahta çıkan kardeşi İsmail’i tahttan indiren Mahmud (997-1030) 999 yılında Samanoğulları Devleti’nin yıkılması ile topraklarının büyükçe bir bölümünü ele geçirdi. Hindistan’a 17 büyük sefer yaptı. Ganj Nehri kıyılarına kadar Müslümanlığın yayılmasında rol oynadı. Harezmşah ve Karahanlılar’la çarpıştı. Oğuz Yabgusu, Selçuk-oğlu Arslan Yabgu’yu hile ile yanına getirterek tevkif ettirip Kalincar Kalesi’ne hapsettirdi. Böylece bir müddet için Oğuz tehlikesini savuşturmuş oldu. Zamanında Gazne şehri büyük bir ilim ve kültür merkezi oldu.
Sultan Mahmud’un ölümünden sonra (1030) yerine oğlu Mes’ud geçti. Babası ayarında bir hükümdar olmayan Sultan Mes’ud, 23 Mayıs 1040 tarihinde Çağrı ve Tuğrul Beylerin komutasındaki Oğuz ordusuna Dandanakan denilen yerde ağır bir yenilgiye uğradı. Bu yenilgiden sonra devlet bir daha toparlanamadı. Gurlular Gazne’yi ele geçirdiler. Gazne hükümdarları Lahor şehrine çekildilerse de 1187 yılında Gurlular burasını da ele geçirerek Gazne Devleti’ne son verdiler.
Gazne Devleti’nin çekirdeğini Kalaç Türkleri oluşturmuştur. Ordu ve devlet yöneticileri Türk olmakla beraber halkın çoğunluğu Hindû idi. Sebük Tigin’den itibaren Yeminîler sülalesinin eline geçmişti. Bilhassa İran dili ve edebiyatı Gazne sarayında üstün bir seviyeye ulaştı. Meşhur Tuslu Firdevsî, İran millî destanı olan Şehnâme’yi burada yazdı ve Sultan Mahmud’a takdim etti. Tarihçi Utbî, “Tarih-i Yeminî” adını taşıyan, Gazne tarihi ile el-Birunî’nin “Âsar-ı Bakıyye” adlı eserleri Arapça olarak yazılmış olup değerlidir.
Kaynak:
Merçil, Erdoğan; Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Ankara 1991, s. 412.
Merçil, Erdoğan; Gazneliler Devleti Tarihi, Ankara 2007, s. X + 137.
Merçil, Erdoğan; Gazneli Mahmud, Ankara 1987, s. 88.
Raşid Al-din Fazlallah; Cami’al-Tevârih, II. Cild, 4. Cüz (Metin), Sultan Mahmud Ve Devrinin Tarihi, Haz. Ahmet Ateş, Ankara 1999, s. 30 + 242 Metin.
Uluçay, M. Çağatay; İlk Müslüman Türk Devletleri, Ankara 1975, s. 336 + 2 Harita.
Yıldız, Hakkı Dursun; İslâmiyet Ve Türkler, İstanbul 1976, s. 204.
Metnin tümüne "Gazneliler " isimli dokümandan ulaşılabilir.