Karagöz

Karagöz; deve veya manda derisinden yapılan ve tasvir adı verilen insan, hayvan veya eşya şekillerinin çubuklara takılıp arkadan yansıtılan ışıkla beyaz bir perde üzerinde hareket ettirildiği bir gölge oyunu türüdür.

Küşteri meydanı olarak anılan Karagöz perdesinin ismi Şeyh Küşteri isimli tarihi bir simaya dayandırılmaktadır. Bir rivayete göre oyunun başkarakterleri olan Karagöz ve Hacivat bir cami inşaatında çalıştıkları sırada işi aksatmalarından dolayı dönemin padişahı Sultan Orhan tarafından öldürtülürler; fakat Sultan sonradan pişman olur. Sultan’ın üzüldüğünü gören Şeyh Küşteri, Karagöz ve Hacivat’ın suretlerini yaparak perdede oynatır. Bu yüzden Karagözcüler, bu sanatın yaratıcısı olarak Şeyh Küşteri’yi pirleri kabul ederler.

Karagöz, sanatçının performansına dayalı bir gölge oyunu olup, Karagöz ve Hacivat arasında geçen karşılıklı komik diyaloglar ve atışmalara dayanır. Güldürü özelliği kelime oyunları, danslar ve hareketlerle sağlanır.

Oyununun başkarakteri olan Karagöz eğitim görmemiş, cesur, tepkilerini açıkça gösteren, çabuk öfkelenip kavga eden, yalancılığa ve ikiyüzlülüğe tahammül edemeyen gerçekçi bir halk adamı olarak oyundaki Hacivat, Çelebi, Tiryaki gibi eğitimli tiplerin konuşmalarını anlamaz ya da anlamaz görünüp sözcüklere ters anlamlar yükler. Bu karşıtlıklardan çeşitli komiklikler doğar.  Her işe burnunu sokan, patavatsız yapısından dolayı sık sık zor durumda kalan Karagöz, oyunun sonunda bir yolunu bulup işin içinden sıyrılmayı başarır.

Hacivat ise Karagöz’ün tam tersi karakterdedir. Eğitim görmüş, iyi konuşan, bilgili, kişisel çıkarlarını ön planda tutan, kurulu düzeni kabul eden, içten pazarlıklı, nabza göre şerbet veren, tüm mahallelinin akıl danıştığı ve yardım istediği kurnaz bir tiptir. Karagöz'ü çalıştırarak onun sırtından geçinmeye çalışır.

Oyunda Karagöz ve Hacivat dışında Zenne, Çelebi, Tiryaki, Beberuhi, Laz, Kayserili, Kastamonulu, Rumelili Arap, Kürt, Arnavut, Frenk/Rum, Ermeni, Yahudi, Matiz, Külhanbeyi ve Çengi gibi farklı karakterler bulunmaktadır.

Müzik ve dans, Karagöz oyunlarının önemli unsurlarıdır. Karagöz oyunundaki tipler, yöresel müzik ve danslar eşliğinde sahneye çıkartılır. Söz, şiir, müzik, dans ve tasvir hareketlerinin uyumlu bir şekilde ortaya konması ile gölge oyunu bütünlük kazanır.

Karagöz oyunu dört bölümden oluşmaktadır. Hacivat’ın semai söyleyerek perdeye geldiği, perde gazelini okuduktan sonra Karagöz’ü çağırdığı ve Karagöz’le Hacivat’ın kavga ettikleri giriş bölümüne “mukaddime” (başlangıç) denir. Bu bölümde Hacivat’ın söylediği perde gazelinde, oyunun bir öğrenme aracı ve gerçeklerin göstergesi olduğu belirtilerek felsefi, tasavvufi anlamı vurgulanır. Bir sonraki bölümde Karagöz ve Hacivat’ın kişilik özellikleri ve karşıtlıkları vurgulanır. Karagöz ve Hacivat arasında geçen salt söze dayanan olaylar dizisinden sıyrılmış, somutlaştırılmış ikili konuşma yer alır. Buna “muhavere” (söyleşi, diyalog) denilir. Muhavere, tekerleme biçiminde de olabilir. Asıl hikâyenin anlatıldığı ve diğer tiplerin perdeye geldiği üçüncü bölüme “fasıl” (oyun) adı verilir. Oyun, buradaki konuya göre isim alır. Fasıl bölümünün sonunda Hacivat ve Karagöz dışında diğer oyuncular perdeden ayrılır. Son bölümde Karagöz ile Hacivat oyundaki espriler ve yanlış anlamalardan dolayı seyirciden özür diler ve bir sonraki oyunun duyurusu yapılır.

Karagöz oynatan ve usta-çırak ilişkisi içinde yetişen sanatçıya hayali denmektedir. Karagöz sanatçıları yeni oyunları yaratma ve halkın ihtiyaçlarını belirlemede önderlik etmiş yazar, yönetmen, müzisyen, oyuncu ve tasvir yapımcısı kimliklerini birleştiren çok yönlü sanat adamlarıdır. Bu sanatçılar oyunlardaki bütün tipleri ve müzikleri tek başına seslendiren, oyunları izleyici kitlesine göre doğaçlama olarak değiştirebilen, tasvirlerini kendi yapan ve bu yönleriyle örneğine az rastlanan yetenek ve zekâya sahip kişilerdir.

Hayalinin yanına çırak olarak giren ve yardak adı verilen yardımcısının eğitimi, tasvirlerin çubuklara takılması ile başlar ve yardağın oyun oynatabilecek niteliğe erişmesine kadar devam eder. Önceleri yardımcılara ve oyun takımı ile görevli kişiye sandıkkâr denilmekteyken oyunlarda şarkıları, türküleri okuyanlara yardak, tef çalan yardımcıya dadayrezen adı verilmekteydi. Ancak günümüzde hayaliye yardım edenlerin tamamına yardak denilmektedir.

Eskiden kahvehanelerde, bahçelerde, sünnet düğünlerinde, evlerde, açık alanlarda oynatılan Karagöz, günümüzde genellikle sahnelerde oynatılmaktadır. Bununla birlikte, Karagöz’ün açık ve kapalı alanlarda oynatılabilir olması sebebiyle Karagöz gösterilerinin kamusal hayatın farklı alanlarında gerçekleştirilebildiğini de görmek mümkündür. Özellikle Ramazan ayında yapılan gösteriler, hâlâ canlılığını korumaktadır.

Karagöz sanatçıları özellikle İstanbul, Bursa, Ankara, Adana, Gaziantep ve İzmir gibi izleyici potansiyelinin yüksek olduğu yerlerde performanslarını sergilemektedirler.

Bursa’nın en eski kabristanı olan Yoğurtlu Baba Dergahı’nda bulunduğu düşünülen kabir, 1950 yılında anıt mezara dönüştürülerek, sembolik bir perdeye Karagöz ve Hacivat’ın çiniden rölyef heykelleri yaptırılmıştır. Anıtın arkasında temsili üç mezar taşı vardır. Anıt mezarın hemen karşısında yer alan Karagöz Müzesi geleneksel gölge oyununun yanı sıra, farklı etkinliklerin de yapıldığı bir kültür merkezi özelliğini taşımaktadır. Türkiye’nin tek Karagöz Müzesi olan binada düzenli olarak Karagöz gösterileri yapılmaktadır. 1997 yılında açılan müzede, Şinasi Çelikkol’un özel koleksiyonundan geleneksel Karagöz figürleri ile çeşitli ülkelerden toplanan kukla ve gölge oyunları figürleri sergilenmektedir.

1990 yılında kurulan Milletlerarası Kukla ve Gölge Oyunu Birliği (UNIMA) Türkiye Milli Merkezi, Karagöz’ün gelecek kuşaklara aktarılmasını sağlayacak, üyelerinin ve Karagöz sanatçılarının Karagöz’e dair bilgilere ulaşabilecekleri bir ağ oluşturmuştur.

“Karagöz”, 2009 yılında ülkemiz tarafından İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası Temsili Listesi’ne kaydettirilmiştir.

Kaynak: Kültür ve Turizm Bakanlığı Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü