ORTA ASYA TÜRK EDEBİYATI
Orta Asya, Türk edebiyatının temellerinin atıldığı bir coğrafyadır. Bu coğrafyada Eski Türkçe diye adlandırılan Köktürk, Uygur ve Karahanlı dönemleri edebiyatları şekil bulmuştur.
Köktürkler, dönemi edebiyatı taşlara yazılan bir edebiyattır. Bu dönemden kalan bengü taşlar Türklerin en eski yazılı belgeleridir. Köl Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk bengü taşları en çok ünlenen bengü taşlar olmuşlardır. Bu taşlarda Kök Türklerin savaşları, komşularıyla ilişkileri, Çin milleti ile münasebetleri ve toplum hayatına dair önemli bilgiler bulmak mümkündür. Yüksek bir milli his ile vücuda getirilen bu bengü taşlar, Türk adının geçtiği en eski Türkçe metinler olması sebebiyle de önemlidirler. Kültür tarihimiz açısından Köktürkler döneminin önemi, onların Türkçenin bilinen en eski yazılı metinlerine sahip olmalarıdır. Köktürklerden kalan Türkçe anıtlar, hanedanın 682'de kurulan ikinci dönemine aittir.
Kök Türklerden sonra gelen Uygurlar, şehirli bir edebiyat oluşturmuşlardır. Yerleşik hayata geçen ve din değiştiren Uygurlar, Kök Türklerin taşlara yazılı edebiyatlarını kâğıda yazılan bir edebiyata dönüştürmüşlerdir. Daha çok dinî konuların anlatıldığı ve tercüme eserlerden meydana gelen bu dönem edebiyatı zengin bir külliyata sahiptir. Manici ve Budist olmak üzere iki ayrı çevrede gelişen Uygur edebiyatında Altun Yaruk, Sekiz Yükmek, Edgü Ögli Tigin ile Anyıg Ögli Tigin gibi önemli eserler meydana getirilmiştir. Bu dönemde yapılan çevirilerin pek çoğu Çinceden yapılan çevirilerdir.
Uygurlardan sonra gelen Karahanlılar döneminde Türkler, İslamiyet’i seçmişlerdir. Bu din değişikliği edebiyata da yansımış, önce alfabe değişmiştir. Sonrasında dile pek çok Arapça ve Farsça kelime girmiştir. Bu dönemde Kutadgu Bilig, Divanü Lügati’t-Türk, Atabetül’l Hakayık ve Kur’an tercümeleri gibi eserler vücuda getirilmiştir. Balasagunlu Yusuf Has Hacip ve Kâşgarlı Mahmud gibi Türk dilinin usta isimleri bu dönemde eserlerini vermişlerdir. Yusuf Has Hacib, “Mutluluk veren bilgi” manasına gelen eseri Kutadgu Bilig’de ideal bir insan ve devlet adamı nasıl olur gibi sorulara cevap vermektedir. Mesnevi tarzında beyitler hâlinde kaleme alınan eserde Ay Toldu, Kün Togdı, Ögdilmiş ve Odgurmuş isimli kahramanlar yardımıyla anlatılmak istenenler ifade edilmiştir. Kâşgarlı Mahmud’un Divan’ı ise bir sözlüktür. Araplara Türkçe öğretmek için hazırlanmış bir eserdir. Madde başları Türkçe, açıklamalar ise Arapçadır.
Kaynak :
Akar, Ali, Türk Dili Tarihi, Ötüken Yay., İstanbul 2006.
Caferoğlu, Ahmet, Türk Dili Tarihi, Enderun Kitabevi, (3. baskı), İstanbul 1984.
Akar, Ali, Türk Dili Tarihi, Ötüken Yay., İstanbul 2006
Demir, Nurettin, Yılmaz, Emine,Türk Dili El Kitabı, Grafiker Yay., Ankara 2003
Ercilasun, Ahmet B., “İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C. 4, s. 441-448, İstanbul 1985.
Ercilasun, Ahmet B., “Tarihten Geleceğe Türk Dili”, Türk Dili, 569, Mayıs 1999, s. 355-362.
Ercilasun, Ahmet B., Başlangıçtan Yürminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ Yay., Ankara 2004.
Gülensoy, Tuncer , Türkçe El Kitabı, Akçağ Yay., Ankara 2000.
Orkun, Hüseyin Namık , Eski Türk Yazıtları, TDK Yay., Ankara 1987.
Özönder-Barutçu, F. Sema, Eski Türklerde Dil ve Edebiyat, Türkler, Yeni Türkiye Yay., C. 3, 485-501, Ankara 2002.
Sertkaya, Osman Fikri, “Göktürk Harfli Uygur Kitabelerinin Türk Kültür Tarihi İçerisindeki Yeri”, Türk Kültürü Araştırmaları, Prof. Dr.Muharrem Ergin’e Armağan, XXVIII/ 1-2 1990, s. 325-334., Ankara 1992.
Tekin, Talat, Ölmez, Mehmet, Türk Dilleri, Simurg Yay., İstanbul 1999.
Tezcan, Semih, “En Eski Türk Dili ve Yazını”, Bilim, Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe, s. 291, Ankara 1994
Metnin tümüne "Orta Asya Türk Edebiyatı" isimli dokümandan ulaşılabilir.