Antalya kent merkezinin kuzeydoğusunda, Kepez ilçesine bağlı Varsak Mahallesi’nin sırtını yasladığı dağın tepesinde yer alan Lyrboton Kome, Helenistik Çağ’dan Ortaçağ’a kadar varlığını sürdürmüş antik bir yerleşim yeridir. Perge’de bulunan bir yazıta göre “Elaibaris” (zeytin çiftliği) olarak da bilinir ve esasen büyük bir antik zeytinyağı üretim köyüdür. Büyük ölçüde Roma ve Bizans dönemlerinden kalma kalıntılara sahip olmasına rağmen, Helenistik Dönem'de de yerleşim gördüğü düşünülmektedir. Tarihçesi ve yönetim şekli hakkında çok fazla bilgiye sahip olunamasa da bu yerleşimin MS II. yüzyıldan itibaren bir komarkhes tarafından idare edilen, Perge’ye bağlı kome (köy) statüsünde bir yerleşim olduğu ve Bizans Dönemi boyunca da iskân edildiği rahatlıkla söylenebilir.

Bölgede her yerde görülen zeytinyağı işlikleri, en çok Lyrboton Kome’de bulunur. Çok sayıda ve entegre işlikler, yüksek bir yağ üretimi olduğunu göstermektedir. Döşemealtı’ndan gelip Perge’ye giden Via Sebaste - İmparator Yolu da buradan geçer. Sahildeki büyük kentlerin, özellikle Perge’nin imarında, Lyrboton Kome’de kazanılan gelirin büyük payı vardır. Demetrios kardeşlerin Perge’ye diktikleri tak, bunlardan biridir.

En önemli kalıntı, zeytinyağı koruma-depolama kulesidir. Adı “erdem” anlamına gelen Arete tarafından vakfedilmiş 2 katlı kulenin yazıtında, “Demeter Rahibesi Arete’nin bu kuleyi kendi parasıyla yaptırıp İmparator Domitian’a ve Perge Artemisi’ne adadığı” yazmaktadır.

Üretimde sürdürülebilirliği ve aile vakfının katkısını gösteren asıl etkileyici yazıt, Arete’nin kızı olan Kille’nin oğlu Mouas tarafından vakfedilen zeytinlikleri anlatır. Yazıtta “İmparator Hadrian’a ve Lyrbosluların Apollonu’na adadığı çiftliği, 600 adet kültürlenmiş zeytin ağacını, Üç Zeytinlik ve Kallikades Armada’daki zeytinlikleri ömür boyu annesi Kille’ye devrettiği; annesinin ölümü ardından komorkhos’un (muhtar) vakfı yaşatması, Eylül’ün 3. gününde Apollon onuruna festival yapılıp halkın yeterince yedirilip içirilmesi” yazarken, yazıtın sonunda “yukarıda sayılanları satmaya veya elden çıkarmaya, elde edilen geliri başka bir amaçla kullanmaya hiç kimse izinli değildir. Aksi halde Perge Artemisi’ne 1000 dinar ceza ödenecektir.” denilmektedir.

Lyrboton Kome'de ele geçen yazıtlar, zeytin hasadı ile ilişkilendirilen ve Apollon'a ithaf edilen bir festivalin 9. ayın 3. gününde kutlandığını ortaya koymaktadır. Bu veri, zeytin ve zeytinyağının yerleşim için ne kadar önemli olduğunu vurgular. Bu üretimin ve yerleşimde yaşanmışlığın diğer izleri çok sayıda sarnıç, 80’in üzerinde mezar, 2 katlı korunmuş konutlar,1 küçük hamam, 4 kilise ve işlevi belirsiz başka yapılardır.

Kaynaklar

Burak Takmer – Nihal Tüner Önen, Via Sebaste, Anadolu’nun En İyi Korunmuş Roma Yolu’nun Varsak’tan Geçen Güzergahı, Varsak Belediyesi Kültür Yayınları 2, 2007, 21-24.

Nevzat Çevik, “Antalya’nın Tokası Varsak ( Lyrboton-Kome) İçin Önerilerim”, 2014.

Sencer Şahin, “Perge Territoriumundaki Antik Varsak Yerleşimi-Lyrboton Kome-Elaibaris”, Çağlar Boyunca Anadolu’da Konut, İstanbul, 1999, 437-445.